Γιώργος Παπαδόπουλος: Το Πολυτεχνείο ως ιστορικό γεγονός

Άρθρο γνώμης του Γιώργου Παπαδόπουλου, πρ. αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας Ελληνικών Κοινοτήτων Γερμανίας και γραμματέας του Συμβουλίου Απόδημου Ελληνισμού

Η αντιδικτατορική τομή, το κοινωνικό υπόστρωμα και η αποδόμηση των θεωριών συνωμοσίας

Πρόλογος

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου τον Νοέμβριο του 1973 αποτελεί ορόσημο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Η ανάλυση των γεγονότων δεν μπορεί να περιοριστεί στη στιγμιαία κορύφωση ή στη συμβολική της διάσταση, αλλά πρέπει να συνδεθεί με το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Από τα πρώτα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας (1967–1974), φοιτητές, νέοι και πολίτες ανέπτυξαν ποικίλες μορφές αντίστασης, οι οποίες καλλιέργησαν την πολιτική και πολιτισμική ωριμότητα που κορυφώθηκε στο Πολυτεχνείο (Thompson, 2010)¹. Η σημασία της εξέγερσης δεν περιορίζεται στη συμβολή της στην ανατροπή της χούντας, αλλά συνδέεται ουσιαστικά με την εμφάνιση μιας αυθεντικά δημοκρατικής κοινωνικής δυναμικής.

1. Η αντιδικτατορική αντίθεση ως ενοποιητικός άξονας

Παρά τις ιδεολογικές διαφορές μεταξύ αριστεριστών, σοσιαλιστών, δημοκρατών, κομμουνιστών και ακομμάτιστων, το κοινό στοιχείο που συνέδεε τη μεγάλη πλειονότητα των νέων και του ευρύτερου πληθυσμού ήταν η αντίθεση στην αυταρχική φύση του καθεστώτος (Μαυρογορδάτος, 1983)². Η κινητοποίηση των φοιτητών δεν βασιζόταν σε ταξικά ή θεωρητικά προτάγματα, αλλά στην ανάγκη για ελευθερία, πολιτικά δικαιώματα, κοινωνική αξιοπρέπεια και έναν δημόσιο χώρο ανοικτό στη διαφωνία (Παπαδόπουλος, 2007)³.

Μαρτυρίες μαθητών και φοιτητών καταδεικνύουν ότι η καθημερινή συμμετοχή στην πολιτική και πολιτισμική ζωή των πόλεων και των πανεπιστημίων δημιούργησε αίσθηση συλλογικής εμπλοκής, ήδη πριν από την κορύφωση των γεγονότων (LiFO, 2013)⁴. Η κοινωνική απήχηση της εξέγερσης ήταν τόσο ευρεία, ώστε η διαμαρτυρία του Πολυτεχνείου έγινε ορατή ακόμη και σε περιφερειακές πόλεις, με συμμετοχή φοιτητών από πανεπιστήμια της Θεσσαλονίκης, των Ιωαννίνων και άλλων περιοχών (Tomanifesto, 2019)⁵.

2. Το Πολυτεχνείο ως κορύφωση μιας προϋπάρχουσας δυναμικής

Η φοιτητική αντίσταση είχε αναπτυχθεί σταδιακά μέσω θεάτρων, καλλιτεχνικών ομάδων, στέκιων, καφενείων και εθνικοτοπικών συλλόγων, οι οποίοι διαμόρφωναν ένα πλούσιο «αντιδικτατορικό οικοσύστημα» (Διαμαντούρος, 1998)⁶. Η πολιτική συνυπήρχε με την πολιτισμική δράση, έργα θεάτρου, μουσικής και ποίησης που περιείχαν έμμεσες ή σαφείς αναφορές στον αυταρχισμό. Οι φοιτητές συμμετείχαν σε συνελεύσεις και εκλογές παρατάξεων, μερικές φορές παράνομα και η φοιτητική κινητοποίηση στη Νομική Σχολή το 1972 αποτέλεσε προοίμιο για την κορύφωση του 1973 (Thompson, 2010)¹.

Το Πολυτεχνείο δεν ήταν μια έκρηξη «από το πουθενά», αλλά η λογική και ιστορική συνέπεια ενός κινήματος που ωρίμαζε πολιτικά, προετοιμάζοντας την κοινωνία για μαζική συμμετοχή.

3. Η απόρριψη των συνωμοσιολογικών ερμηνειών και η ιστορική διαδρομή τους

Οι θεωρίες συνωμοσίας γύρω από το Πολυτεχνείο έχουν μια ιστορική διαδρομή που δείχνει την πολιτική και επικοινωνιακή τους χρησιμότητα, παρά την έλλειψη αλήθειας. Τρεις βασικές εκδοχές έχουν κυκλοφορήσει:

1. Η άρνηση των γεγονότων: Αρχικά, κάποιοι ισχυρίζονταν ότι «στο Πολυτεχνείο δεν έγινε τίποτα», αμφισβητώντας την ίδια την ύπαρξη της εξέγερσης.

2. Η άρνηση θυμάτων: Αργότερα, κυκλοφόρησε η θέση ότι «ναι μεν έγινε το Πολυτεχνείο αλλά δεν υπήρξαν νεκροί», με σκοπό τη μείωση της ηθικής και πολιτικής βαρύτητας της εξέγερσης.

3. Η θεωρία των μυστικών υπηρεσιών: Σήμερα εμφανίζεται η εκδοχή ότι η εξέγερση οργανώθηκε από μυστικές υπηρεσίες για να «ρίξουν τον μη ελεγχόμενο Παπαδόπουλο» και να οδηγήσουν στην κατοχή της Κύπρου (Κουσούλας, 2016)⁷.

Ιστορικές και αρχειακές έρευνες καταρρίπτουν όλες αυτές τις θεωρίες. Δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο που να συνδέει την εξέγερση με κάποιο οργανωμένο σχέδιο υπηρεσιών (ΕΚΚΕ)⁸. Σημαντικό είναι ότι η διάδοση αυτών των θεωριών προωθείται συστηματικά από ακροδεξιά και φασιστικά στοιχεία, με στόχο να απονομιμοποιηθεί η αυθεντική αντιδικτατορική μνήμη και να υπονομευθεί η κοινωνική σημασία του Πολυτεχνείου. Η κοινωνική και πολιτική κινητοποίηση των φοιτητών, μαθητών και πολιτών ήταν αυθόρμητη, βασισμένη στην ανάγκη για ελευθερία και δημοκρατία, και όχι αποτέλεσμα σκοτεινών σχεδίων.

4. Η πραγματική δυναμική της κρίσης του καθεστώτος

Η κρίση του καθεστώτος δεν προήλθε αποκλειστικά από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά από έναν συνδυασμό παραγόντων. Τη διάσπαση του στρατιωτικού μηχανισμού, τη σύγκρουση Παπαδόπουλου – Ιωαννίδη, τη διεθνή απομόνωση και τη σταδιακή απονομιμοποίηση στη δημόσια σφαίρα (Clogg, 1991; Woodhouse, 1991)⁹.

Η μαζική συμμετοχή και η κοινωνική απήχηση του Πολυτεχνείου επισφράγισαν τη φθορά της νομιμοποίησης του καθεστώτος, χωρίς να αποτελέσουν εργαλείο υπόγειων εξουσιών. Η κοινωνική αντίθεση έγινε ορατή και δημόσια, δημιουργώντας τις συνθήκες για την τελική πτώση της χούντας.

5. Η ιστορική σημασία του Πολυτεχνείου

Το Πολυτεχνείο αποτελεί κορυφαίο γεγονός συλλογικής αντίστασης, έκφραση πολιτικής ενηλικίωσης μιας γενιάς και καθοριστικό παράγοντα στην απονομιμοποίηση της χούντας (Σωτηρόπουλος, 2013)¹⁰. Ανέδειξε τη δύναμη της κοινωνικής αντίθεσης και καθιέρωσε τη μνήμη της ως σημείο αναφοράς για τη μεταπολιτευτική ελληνική κοινωνία, όχι ως προϊόν σκοτεινών σχεδίων.

Συμπεράσματα

1. Το Πολυτεχνείο ήταν η κορύφωση ενός πολυετούς φοιτητικού και κοινωνικού κινήματος. Δεν ήταν μια στιγμιαία ή αποσπασματική έκρηξη.

2. Η αντιδικτατορική αντίθεση ήταν ο ενοποιητικός άξονας για νέους και πολίτες, ανεξαρτήτως ιδεολογικής τοποθέτησης.

3. Οι θεωρίες συνωμοσίας που αμφισβητούν την αυθεντικότητα ή το αυθόρμητο της εξέγερσης είναι αβάσιμες, με πολιτική προέλευση από ακροδεξιά και φασιστικά στοιχεία, που επιδιώκουν την απονομιμοποίηση της αντιδικτατορικής μνήμης.

4. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, μαζί με την ευρύτερη κοινωνική κινητοποίηση, συνέβαλε αποφασιστικά στην απονομιμοποίηση της δικτατορίας και στην ωρίμανση της ελληνικής δημοκρατίας.

Επίλογος

Το Πολυτεχνείο δεν ήταν ούτε συγκυριακό ξέσπασμα ούτε προϊόν μυστικών σεναρίων. Ήταν η στιγμή όπου μια νέα γενιά, μέσα από θέατρα, τραγούδια, συλλόγους, συζητήσεις και μικρές πράξεις αντίστασης, συγκρότησε τον δικό της δημόσιο χώρο ελευθερίας και τον υπερασπίστηκε μέχρι το τέλος. Η ιστορική του αξία δεν περιορίζεται στη μεταπολιτευτική πολιτική εξέλιξη. Αποτελεί ζωντανό παράδειγμα συλλογικής δράσης, κοινωνικής ευαισθησίας και πολιτικής ωριμότητας.

————

Βιβλιογραφία

Thompson, M. (2010). Students and resistance in modern Greece. London: Routledge.

Μαυρογορδάτος, Γ. (1983). Η ελληνική πολιτική κοινωνία υπό τη χούντα. Αθήνα: Εκδόσεις Σοκόλης.

Παπαδόπουλος, Θ. (2007). Φοιτητικά κινήματα και πολιτική συνείδηση στην Ελλάδα 1967–1973. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος.

LiFO. (2013, Νοέμβριος 16). Μαθητές και το Πολυτεχνείο: μαρτυρίες από την πρώτη γραμμή. Ανακτήθηκε από https://www.lifo.gr

Tomanifesto. (2019, Νοέμβριος 17). 46 χρόνια από το Πολυτεχνείο: η κινητοποίηση στη Θεσσαλονίκη. Ανακτήθηκε από https://www.tomanifesto.gr

Διαμαντούρος, Δ. (1998). Η νεολαία και η πολιτική στην Ελλάδα της δικτατορίας 1967–1974. Εκδόσεις Παπαζήση.

Κουσούλας, Γ. (2016). Συνωμοσιολογικές θεωρίες και πολιτική χειραγώγηση στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ). (n.d.). Το Πολυτεχνείο 1973: αρχειακό υλικό. Ανακτήθηκε από https://www.ekke.gr

Woodhouse, C. M. (1991). Modern Greece: a short history. London: Faber and Faber. Clogg, R. (1991). A concise history of Greece. Cambridge University Press.

Σωτηρόπουλος, Κ. (2013). Το Πολυτεχνείο ως ιστορικό γεγονός και μνήμη. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.