Tagesspiegel: «Το όριο του επιτρεπτού»

«Νόμιζε ότι πηγαίνει στην Αθήνα, μέχρι που είδε την τουρκική σημαία στο αεροδρόμιο. Ο Omar B. Είναι βέβαιος: Η Frontex τον απήγαγε. Τώρα ενάγει την Υπηρεσία Προστασίας των Συνόρων. Και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο θα πρέπει να διευκρινίσει το κατά πόσον η ΕΕ παραβιάζει την ίδια της τη νομοθεσία»

Ρεπορτάζ των δημοσιογράφων Ann Esswein και Bartholomäus von Laffert :

Ο Omar B., ένας σοβαρός άνθρωπος με διαφορετικό όνομα που δεν πρέπει να αναφερθεί για την ασφάλειά του, ζει στο Erbil μαζί με την οικογένειά του. Τα προς το ζην τα βγάζει με ευκαιριακές δουλειές. Η οικογένειά του εξακολουθεί να προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της. Ο ίδιος συχνά αναρωτιέται τι θα γίνει με τα παιδιά του.

Και όμως θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει μία νέα ζωή στην Ευρώπη πριν από πέντε χρόνια. Το 2016, η εξαμελής οικογένεια έφυγε από το Χαλέπι για να γλιτώσει από τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας και έφτασε μέσω Τουρκίας στην Ελλάδα. Επιτέλους ασφάλεια, σκέφτηκε ο Omar B. όταν κατέθεσε αίτηση Ασύλου εκεί.

Τα ερωτήματα που τον βασανίζουν σήμερα είναι: Τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε εμπιστευτεί τους Έλληνες αστυνομικούς; Τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε μπει στο αεροπλάνο; Αυτά σκέπτεται συνεχώς μετά την απέλαση της οικογένειάς του στην Τουρκία από Έλληνες αστυνομικούς και τον Οργανισμό Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ Frontex. Ο ίδιος δηλώνει ότι «απήχθη».

Η Frontex κάνει λόγο για επιστροφή, η δικηγόρος του Omar B. για «παράνομο Pushback». Τώρα, πέντε χρόνια αργότερα, ο Omar B., μαζί με την ολλανδική δικηγορική εταιρεία Prakken D' Oliveira, κατέθεσε αγωγή ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου σε βάρος της Υπηρεσίας Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ.

Ο Omar B. είναι ο πρώτος που ενάγει τη Frontex ζητώντας αποζημίωση. Το πόσο υψηλή θα μπορούσε να είναι δεν έχει καταστεί ακόμα σαφές, το δικηγορικό γραφείο τονίζει ότι το ποσό είναι λιγότερο σημαντικό από την εστίαση στις παραβιάσεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Για πρώτη φορά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο θα πρέπει να ασχοληθεί με το ζήτημα του ρόλου του Οργανισμού Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ στις λεγόμενες «κοινές επιχειρήσεις». Έτσι χαρακτηρίζει η Frontex τις κοινές επιχειρήσεις, στις οποίες ο Οργανισμός της ΕΕ υποστηρίζει τα κράτη-μέλη στην προστασία των συνόρων. Μαζί με τα εκάστοτε κράτη, η Frontex περιπολεί στα σύνορα σε αναζήτηση προσφύγων, ελέγχει διαβατήρια, σαρώνει βαλίτσες για όπλα, παρακολουθεί τις ακτές της Ευρώπης από αέρος και πραγματοποιεί πτήσεις απέλασης.

Το 2016, όταν ο Omar B. εγκατέλειψε το Χαλέπι με την οικογένειά του, ο προϋπολογισμός της Υπηρεσίας Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ σχεδόν διπλασιάστηκε. Ήταν μια κρύα νύχτα στις αρχές Οκτωβρίου 2016, όταν η οικογένεια επιβιβάστηκε στις τουρκικές ακτές στο σκάφος που θα τους μετέφερε στην Ευρώπη.

Η καταιγίδα που έπληξε το Αιγαίο εκείνη τη νύχτα σχεδόν αναποδογύρισε το σκάφος, διηγείται ο Omar B: «Πίστεψα ότι όλα τελείωσαν». Οι μετανάστες παρελήφθησαν από το Λιμενικό που τους μετέφερε στο ελληνικό νησί της Μήλου, όπου έφτασαν στις 9 Οκτωβρίου.

Λίγο αργότερα η οικογένεια μεταφέρθηκε στη Λέρο, ένα άλλο νησί. Εκεί κατέθεσε αίτηση για Άσυλο. «Λάβαμε τα χαρτιά που τα έχω ακόμα και σήμερα», λέει ο Omar. «Λίγες μέρες αργότερα ένας αστυνομικός ήρθε και με ρώτησε: Είσαι ο Omar; Μου είπε ότι του δόθηκε εντολή να μας μεταφέρουν στην Αθήνα».

Στις 20 Οκτωβρίου, η Αστυνομία μετέφερε την οικογένειά του στο αεροδρόμιο ενός γειτονικού νησιού. Από εδώ θα είναι μόνο λίγα λεπτά πτήσης μέχρι την ηπειρωτική χώρα, σκέφτηκε τότε ο Omar B. Απορία του προκάλεσε το γεγονός ότι αυτός και η γυναίκα του κάθισαν σε διαφορετικά μέρη του αεροπλάνου. Ένας αστυνομικός καθόταν δίπλα σε κάθε μετανάστη. Σε μία από τις στολές των αστυνομικών είδε τη λέξη «Frontex». Τα αλεξήλια έπρεπε να παραμείνουν κλειστά καθ’ όλη τη διάρκεια της πτήσης. Τα παιδιά του δεν καταλάβαιναν γιατί δεν τους επετράπη να μιλήσουν με τους γονείς τους. «Ήταν σαν μια μεταφορά κρατουμένων με την πραγματική έννοια της λέξης», σχολιάζει σήμερα ο Omar B.

Το πρώτο πράγμα που είδε ο Omar B. μετά την προσγείωση ήταν η τουρκική σημαία στο αεροδρόμιο. «Ήταν τότε που συνειδητοποιήσαμε ότι είχαμε απλώς απαχθεί και μας είπαν ψέματα». Η φωτογραφία του κινητού που τραβήχτηκε λίγο μετά την άφιξή της στα Άδανα δείχνει την οικογένεια καθισμένη δίπλα από ένα βουνό από σακίδια στην αίθουσα άφιξης του αεροδρομίου. Τότε ο Omar B. άρχισε να συνειδητοποιεί: «Αυτό που μας συνέβη στην Ελλάδα δεν είχε καμία σχέση με την εικόνα της Ευρώπης που είχα πριν φύγουμε».

Η ΕΕ έχει προβλέψει στον Χάρτη της για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα: Όποιος προσπαθεί να διαφύγει από διώξεις ή σοβαρή βλάβη στη χώρα καταγωγής του έχει το δικαίωμα να υποβάλει αίτηση Ασύλου. Οι ομαδικές απελάσεις δεν επιτρέπονται και κανείς δεν μπορεί να εκδοθεί σε κράτος, όπου κινδυνεύει από βασανιστήρια ή άλλες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Lisa Marie Komp είναι βέβαιη ότι αυτά τα δικαιώματα έχουν παραβιαστεί. Είναι μία από τους δικηγόρους που νωρίτερα αυτήν την εβδομάδα κατέθεσαν την αγωγή για λογαριασμό του Omar B.

Η δικηγόρος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι στο μέσο της τέταρτης δεκαετίας της ζωής της και ζει στην Ολλανδία. Το διδακτορικό της επικεντρώθηκε στο ζήτημα του κατά πόσον τα κράτη είναι υπεύθυνα για παραβιάσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εκτός των εθνικών τους συνόρων. Στην περίπτωση του Omar B. υποστηρίζει ότι η Frontex είναι υπεύθυνη και όταν υπάρχουν παραβιάσεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων παρουσία των συνοριοφυλάκων της ΕΕ.

Το 2016, όταν ο Omar B. και η οικογένειά του έφτασαν στην Ελλάδα, το σύστημα Ασύλου στην Ελλάδα ήταν «εντελώς δυσλειτουργικό». Οι Διαμεσολαβητές της ΕΕ έχουν επανειλημμένα προειδοποιήσει ότι οι επιχειρήσεις επιστροφής ενέχουν τον κίνδυνο παραβίασης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και προτείνουν μέτρα που θα μπορούσε να λάβει η Frontex για να ελαχιστοποιήσει αυτόν τον κίνδυνο. Αλλά αυτό δεν συνέβη. Παρ’ όλες τις προειδοποιήσεις, η Frontex συνεργάστηκε το 2016 με την ελληνική κυβέρνηση για να μεταφέρει τους πρόσφυγες πίσω στην Τουρκία. Στην περίπτωση του Omar B. παράτυπα, λέει η Komp.

Αρκετοί Σύροι επέβαιναν με τον Omar B. στην πτήση της 20ης Οκτωβρίου 2016. Σύμφωνα με την Komp, οι αστυνομικοί της Frontex δεν έλεγξαν αν υπήρχε δικαστική εντολή για απέλαση. Οι επιβάτες της πτήσης επιβεβαίωσαν ότι δεν ελέγχθηκαν ούτε τα προσωπικά στοιχεία. Και αυτό σε μια εποχή που ο εμφύλιος πόλεμος βρισκόταν στο απόγειό του και σχεδόν όλοι οι αιτούντες άσυλο από τη Συρία αναγνωρίζονταν ως πρόσφυγες. Και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο ήταν παράνομη η απέλασή τους, λέει η Komp.

«Με άλλα λόγια, η Frontex έκλεισε τα μάτια της και απλώς μετέφερε πίσω μια ομάδα Σύρων, παρόλο που υπήρχε μεγάλος κίνδυνος να πρόκειται για παράνομο Pushback και όχι για νόμιμη επιστροφή». Ήταν μια ανάλυση κινδύνου που έπρεπε να είχε κάνει η Frontex και δεν έγινε ποτέ. Πράγματι, αποτελεί μέρος της αρμοδιότητας του Οργανισμού Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ να διασφαλίσει ότι οι επιχειρήσεις επιστροφής θα πραγματοποιούνται σύμφωνα με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, όπως αναφέρεται σε κανονισμό της Frontex από το 2019. Κατά τη διάρκεια της πτήσης, ο Omar B. και τα παιδιά του αντιμετωπίστηκαν σαν εγκληματίες, λέει η Komp. Τα παιδιά ιδιαίτερα υπέστησαν τραύματα. Έτσι επιχειρηματολογεί για να στηρίξει το αίτημα αποζημίωσης.

Μετά από σχετικό ερώτημα του TAGESSPIEGEL, η Frontex περιγράφει μια διαφορετική εκδοχή της πτήσης επιστροφής. Σε αντίθεση με την παρατήρηση του Omar B. και ένα σχέδιο υλοποίησης της επιχείρησης από μέρους της Frontex, το οποίο έχει στη διάθεσή της η δικηγορική εταιρεία, η Υπηρεσία Προστασίας των Συνόρων δηλώνει άγνοια σε σχέση με την παρουσία υπαλλήλων της Frontex στο αεροπλάνο. Αντίθετα, η Frontex κάνει λόγο για αστυνομικούς των κρατών-μελών ως συνοδούς. Ακολούθησε ενημέρωση μετά την επιχείρηση, στην οποία δεν αναφέρθηκε οποιοδήποτε περιστατικό κατά τη διάρκεια της πτήσης.

Λίγες μέρες αργότερα, στην Τουρκία, η οικογένεια μεταφέρθηκε σε καταυλισμό προσφύγων. Ο Omar B. αναφέρει ότι έγραψε στο Facebook στην «Δρ. Άννα», μία Ελληνίδα γιατρό που τον βοήθησε όταν έφτασε στα ελληνικά νησιά και που ρωτούσε συνέχεια για τις κόρες και τους γιους του. Με τα λίγα αγγλικά που μιλάει της διηγήθηκε την απέλαση. «Η ίδια είπε, πώς μπορεί να συνέβη αυτό; Και απάντησα ότι δεν γνωρίζω». Η γιατρός βρήκε δικηγόρο για λογαριασμό της οικογένειας.

Η δικηγόρος Lisa Marie Komp λέει ότι η «πρόσβαση στη Δικαιοσύνη» αποκλείεται για πολλά από τα θύματα των παράνομων Pushbacks. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που πέφτουν θύματα των Pushbacks δεν γνωρίζουν σε ποιον να στραφούν. Λόγω των γλωσσικών εμποδίων και της άγνοιας των δικαιωμάτων τους, λίγοι άνθρωποι είναι σε θέση να υποβάλουν αγωγή. «Αλλά αυτό δεν συμβαίνει επειδή αυτή η κατάσταση αφορά λίγους ανθρώπους που επιστρέφονται παράνομα, αλλά επειδή στην πραγματικότητα στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων πρόκειται για το τέλειο έγκλημα». Ένα τέλειο έγκλημα: Οι άνθρωποι που απελάθηκαν παράνομα συνεχίζουν το ταξίδι τους και εξαφανίζονται. Συχνά δεν είναι η πρώτη τους προτεραιότητα να αναλάβουν νομική δράση, αλλά να επιβιώσουν.

Μετά από λιγότερο από ένα μήνα σε προσφυγικό καταυλισμό στην Τουρκία, ο Omar B. και η οικογένειά του συνεχίζουν το ταξίδι τους. Ο φόβος της απέλασης πίσω στη Συρία είναι πολύ μεγάλος. Έτσι βρήκαν καταφύγιο σε συγγενείς στο βόρειο Ιράκ. Τα χρήματά τους είχαν εξαντληθεί. Έχασαν αρκετές χιλιάδες Ευρώ από διακινητές και είχαν και χρέη όταν ο Omar B. επικοινώνησε με το δικηγορικό γραφείο στο τέλος του 2016. Μαζί με τους δικηγόρους κατέθεσαν καταγγελία στη Frontex. Ο Μηχανισμός Καταγγελιών είναι ένα μέσο εσωτερικού ελέγχου το οποίο, σύμφωνα με τον Οργανισμό, αποσκοπεί στην επεξεργασία και την αποκάλυψη υποθέσεων παρατυπιών. Σε αυτή την περίπτωση η Frontex ενεργεί μόνο ως «γραμματοκιβώτιο», επικρίνει η Komp. Ο Οργανισμός Προστασίας των Συνόρων της ΕΕ διαβιβάζει την καταγγελία στις ελληνικές Αρχές. Μόλις τρία χρόνια μετά την επιβίβαση του Omar B. και της οικογένειάς του στο αεροπλάνο δόθηκε απάντηση στην καταγγελία. Η ίδια η Frontex έκανε λόγο για παραβίαση του νόμου, αλλά απέδωσε την ευθύνη στην ελληνική κυβέρνηση, δηλώνει η Komp. Κατόπιν σχετικού αιτήματος, η Υπηρεσία Προστασίας των Συνόρων απάντησε ότι η Frontex δεν έχει δικαίωμα να ελέγχει τις επιστροφές από τα κράτη-μέλη και τις πιθανές παρατυπίες.

Και γι’ αυτόν τον λόγο, λέει ο Komp, κατατίθεται η αγωγή: Επειδή η Frontex δεν μπορεί πλέον να μεταθέτει την ευθύνη στα κράτη-μέλη. Για πρώτη φορά, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο θα ασχοληθεί με το ζήτημα της ευθύνης της Frontex στις κοινές επιχειρήσεις με τα κράτη μέλη. Αυτός είναι ένας άλλος λόγος, για τον οποίο η αγωγή αποτελεί από νομικής απόψεως μία πρωτοτυπία.

Το δικηγορικό γραφείο της Komp συλλέγει στοιχεία τους τελευταίους μήνες. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ, αλλά και οργανισμοί που εργάζονται για τα δικαιώματα των μεταναστών, έχουν πλέον την ευκαιρία να αντιδράσουν στην αγωγή. Η ακρόαση ενδεχομένως να λάβει χώρα ένα χρόνο αργότερα, η απόφαση θα εκδοθεί σε ενάμιση με δύο χρόνια, εκτιμά η Komp και τονίζει: «Είμαι πεπεισμένη ότι αυτή η διαδικασία αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διαδικασίας». Θα διασφαλίσει ότι η ΕΕ θα αρχίσει να λαμβάνει και πάλι σοβαρά υπόψη τα δικαιώματα, τους κανόνες και τις αξίες που έχει καταγράψει στις Συνθήκες της.

«Νομίζω ότι αν η Ευρώπη λαμβάνει πραγματικά στα σοβαρά τα ανθρώπινα δικαιώματα για τα οποία ακούω στις ειδήσεις, τότε το δικαστήριο θα συμφωνήσει μαζί μου», δήλωσε ο Omar B. στο τηλέφωνο στα τέλη Αυγούστου. «Και θα καταδικάσει αυτούς τους ανθρώπους που μας είπαν ψέματα, μας απήγαγαν στην Ελλάδα και μας μετέφεραν στην Τουρκία».