Mark Mazower: Ελλάδα υπό τον Χίτλερ Ζωή στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής 1941-1944

Του δρ Κώστα Καρρά, Προέδρου της Ένωσης Ελλήνων Επιστημόνων Βάδης Βυρτεμβέργης

         Ο Άγγλος συγγραφέας  Mark Mazower  ασχολήθηκε με το πιο σκοτεινό γερμανο-ελληνικό ιστορικό κεφάλαιο και κατάφερε να παρουσιάσει με τέτοιο τρόπο τα γεγονότα, έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει την αίσθηση ότι και ο ίδιος τα βιώνει. Πότε ως αντάρτης στα βουνά της Πελοποννήσου, πότε ως πεινασμένος, να στέκεται στην σειρά για μια σούπα, είτε ως συμμετέχων σε μια συνεδρίαση της επιτροπής του χωριού για την κατανομή των τροφίμων. Τρέμουν τα πόδια του αναγνώστη, όταν το βιβλίο αναφέρεται σε σκηνές εκτέλεσης. Και κατά την ημέρα της απελευθέρωσης γιορτάζει μαζί με όλους τους Αθηναίους στους δρόμους της Αθήνας, όπως αυτό έκαναν 45 χρόνια αργότερα οι κάτοικοι του Βερολίνου μετά την πτώση του Τείχους.

Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο δεν νοιώθεις μίσος ή εκδίκηση, αν και ο συγγραφέας περιγράφει λεπτομερώς όλες τις σκηνές του πολέμου και τις θηριωδίες που διαπράχθηκαν από όλες τις πλευρές. Δεν προσπαθεί να καλύψει ή να περικόψει τη βιαιότητα του πολέμου. Ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα. Το βιβλίο είναι ένα επιστημονικό έγγραφο που εξηγεί με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο, τι συμβαίνει σε μια κοινωνία που είναι κατεκτημένη και καταπιεσμένη από μια ξένη δύναμη. Είναι η κοινωνία αρκετά υγιής για να αντισταθεί, θα δεχθεί τη μοίρα της ή θα συνεργαστεί τελικά ακόμη και με την κατοχική δύναμη; Όλα θα συμβούν σημειώνει ο συγγραφέας. Και όσο πιο βίαιη η κατοχική δύναμη, τόσο μεγαλύτερη η αντίσταση.

 Αναφερόμενος στις δύο δυνάμεις κατοχής, την Ιταλία και τη Γερμανία, επισημαίνει ότι δεν ήταν εξίσου βάρβαρες. Οι Ιταλοί στρατιώτες επανειλημμένα αρνήθηκαν να εκτελέσουν τις δολοφονικές εντολές των ανωτέρων τους. Δεν ήταν επίσης πρόθυμοι να συμμετάσχουν στις εκκενώσεις των Εβραίων. Οι Ιταλοί δεν συμπεριφέρονταν πάντα ως στρατιώτες μιας κατοχικής δύναμης και λόγω της απείθειάς τους δεν τους έπαιρναν στα σοβαρά οι Γερμανοί συνάδελφοί τους. Αυτόπτες μάρτυρες αναφέρουν ότι οι Ιταλοί αντάλλασσαν μερικές φορές τα όπλα τους με μια κιθάρα ή βιολί και έτρεχαν πίσω από μια bella segnorina. Τους Γερμανούς από την άλλη πλευρά, τους περιγράφουν οι ίδιοι αυτόπτες μάρτυρες,  ως «ανίκητες σιδερένιες μηχανές" με ένα έντονο ενδιαφέρον για την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Ένας σχιζοφρενής συνδυασμός ανθρωπότητας και βαρβαρότητας, ήταν οι Γερμανοί κατά τον μεγάλο Έλληνα μουσικό και αντιστασιακό Μίκη Θεοδωράκη. Οι στρατιώτες της Βέρμαχτ, μόλις ολοκλήρωσαν την εκτέλεση Ελλήνων αμάχων, πήγαν στην Ακρόπολη για να υμνήσουν τον ελληνικό πολιτισμό και να φωτογραφηθούν δίπλα στις κολόνες της (βλέπε εξώφυλλο αυτού του βιβλίου). Αλλά και ανάμεσά τους, υπήρχαν υγιείς στο μυαλό στρατιώτες, που έσωσαν ανθρώπινες ζωές. Σαν αυτόν που έσωσε τον Αργύρη και τις μικρές αδελφές του στο Δίστομο. Ή ο Γερμανός στρατιώτης από το Σάαρλαντ, ο οποίος άνοιξε την πόρτα του σχολείου στα Καλάβρυτα, και έτσι έσωσε πολλά παιδιά και γυναίκες από τη φωτιά, ενώ ο ίδιος έπεσε νεκρός από τις σφαίρες ενός συντρόφου του. Παραδείγματα όπως αυτά, είναι πάρα πολλά και ευτυχώς όλοι οι ιστορικοί συγγραφείς  αναφέρονται σε αυτά. Έτσι,  εξαίρουν το θάρρος και τον ηρωισμό αυτών των ανθρώπων και αποδεικνύουν  πως ο άνθρωπος μπορεί, ακόμη και κάτω από απάνθρωπες συνθήκες, να παραμείνει άνθρωπος.

Η γερμανική Βέρμαχτ έφυγε από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1944, αφήνοντας πίσω μια κατεστραμμένη χώρα. Τα ίχνη της καταστροφής  φαίνονται ακόμη και σήμερα. Όμως άφησαν και συνεχιστές. Οι Έλληνες φίλοι και συνεργάτες τους μας "κυβέρνησαν" μέχρι το 1974.

Στον πρόλογό του, στη γερμανική έκδοση, ο συγγραφέας  Mark Mazower αναφέρεται και στα σημερινά ζητήματα. Είναι πεπεισμένος ότι η τρέχουσα οικονομική κρίση στην Ελλάδα μόνο με τα γεγονότα του 1941-1944 μπορεί να εξηγηθεί. Αυτό είναι μια πρόκληση για εμάς να διαβάσουμε το βιβλίο του Ελλάδα υπό τον Χίτλερ και να το προτείνουμε και σε άλλους. Σίγουρα  αυτό το βιβλίο θα φέρει πιο κοντά τους Γερμανούς, τους Ιταλούς και τους Έλληνες. Θα βοηθήσει επίσης, τους αριστερούς και τους δεξιούς της Ελλάδας να ξεπεράσουν τα τραύματα του Εμφυλίου Πολέμου.

 Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο, η γνώμη του συγγραφέα για το ξεκίνημα του εμφυλίου πολέμου. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος είχε ήδη αρχίσει πριν από την αποχώρηση των Γερμανών, δηλαδή το 1943 και όχι το 1946.  Η Βέρμαχτ ίδρυσε ως αντίβαρο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ τα Τάγματα Ασφαλείας και ήδη από 1943 τα χρησιμοποίησε κατά των Ελλήνων ανταρτών. Έτσι, Έλληνες πολεμούσαν  Έλληνες, κάτω από τη γερμανική επίβλεψη. Καθώς οι Γερμανοί υποχώρησαν, αυτά τα τάγματα ασφαλείας υποστηρίχθηκαν από τους Βρετανούς και αργότερα από τους Αμερικανούς, για να σώσουν, όπως ισχυρίζονταν, την Ελλάδα από τον κομμουνισμό. Αυτός ο ισχυρισμός διαψεύδεται σαφώς από τον συγγραφέα. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις όπου θα μπορούσε το ΕΑΜ να αναλάβει εύκολα την εξουσία. Όπως π.χ. την ημέρα της απελευθέρωσης, όταν οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει τη χώρα και οι Βρετανοί δεν είχαν φτάσει στην Αθήνα. Οι αντάρτες δεν το έκαναν, πρώτον, επειδή  ήξεραν πως ο Στάλιν και ο Τσόρτσιλ είχαν ήδη  διαιρέσει την Ευρώπη  και, δεύτερον, επειδή δεν είχαν το απαιτούμενο προσωπικό υλικό για να εξασφαλίσουν τη διατήρηση της εξουσίας. Η μεγάλη πλειοψηφία των ανταρτών ήταν απλοί αγρότες και, συνεπώς, όχι κατάλληλοι για κυβερνητικές και κρατικές υπηρεσιακές θέσεις.

Για τους λόγους αυτούς, το ΕΑΜ συμμετείχε αρχικά στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γιώργου Παπανδρέου με υπουργικές θέσεις και ήθελε να συμβάλει ενεργά στην ανοικοδόμηση μιας δημοκρατικής Ελλάδας. Αλλά τα πράγματα ήρθαν εντελώς ανάποδα.  Ολόκληρο το 1944 γινόντουσαν διαβουλεύσεις και με την συμμετοχή των Βρεττανών, για το πώς θα αποκατασταθεί η ασφάλεια της χώρας μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Υπήρχαν και ένοπλες διαμάχες μεταξύ αριστερών και δεξιών. Τον Δεκέμβριο  του 1944, στα λεγόμενα δεκεμβριανά γεγονότα,  η αστυνομία της Αθήνας πυροβόλησε χωρίς καμιά αιτία  τους διαδηλωτές, σκότωσε τουλάχιστον 10 και άλλους πολλούς τραυμάτισε. Το ΕΑΜ απάντησε με αντεπιθέσεις.  Οι βρετανικές δυνάμεις στην Αθήνα πήραν εντολή του Τσόρτσιλ να κυριεύσουν την Αθήνα και με την χρήση πολεμικών αεροπλάνων επανάφεραν το ΕΑΜ στις διαπραγματεύσεις. Οι Βρετανοί, όμως, προωθούσαν σε όλες τις σημαντικές κρατικές θέσεις μόνο δεξιούς, ακόμη και αυτούς από τα τάγματα ασφαλείας.  Ένα χρόνο αργότερα, οι άνθρωποι του ΕΑΜ ήταν πάλι πίσω στα βουνά. Ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε και τελείωσε το 1949 με νικητές τους Έλληνες Ταγματασφαλίτες και τους Βρετανούς και Αμερικανούς συμμάχους τους. Πολλοί μαχητές του ΕΑΜ κατέφυγαν στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ.

Οι Έλληνες συνεργάτες της Βέρμαχτ λοιπόν κατέλαβαν „θέσεις και αξιώματα“ στο απελευθερωμένο από τους Γερμανούς ελληνικό κράτος. Και όσοι από αυτούς είχαν εμπλακεί στις εκκενώσεις των Εβραίων έγιναν ξαφνικά πλούσιοι.

Έτσι, στη μεταπολεμική Ελλάδα συνέβη ακριβώς το ίδιο που συνέβη και στη μεταπολεμική Γερμανία. Και στη Γερμανία του Αντενάουερ πολλοί πρώην Ναζί δε φυλακίστηκαν, αλλά ανταμείφθηκαν με υψηλές κυβερνητικές και κρατικές θέσεις. Σε μια τέτοιου είδους δομή εξουσίας ήταν πρακτικά αδύνατη και ανεπιθύμητη και από τις δύο πλευρές η ανάλυση των όσων συνέβησαν στα χρόνια της κατοχής, η αποκάλυψη και η κατανομή  ευθυνών στους δράστες.

Αλλά για ποιο λόγο όλα αυτά είναι τώρα δυνατά και έχουν ήδη αρχίσει να υλοποιούνται, το εξηγεί  σε ένα άρθρο στη Frankfurter-Rundschau (06/30/16) ο δημοσιογράφος Markus Schwering (βλ. Link).

Θα προσθέσω μόνο την ακόλουθη, προσωπική άποψη που είναι κοινή για τους περισσότερους Έλληνες της γενιάς μου: Ήρθα στις αρχές της δεκαετίας του '60 στη Γερμανία, αν και δεν άρεσε αυτό στην γιαγιά μου. "Οι Γερμανοί δεν ξέρουν να μιλάνε ελληνικά" , μου είπε όταν την αποχαιρετούσα.  Ήξερε καλά τους Γερμανούς. Από αυτήν έπαιρναν τρόφιμα και μιλούσαν τα ελληνικά, έτσι όπως μπορούσαν. "Γιαγιά, δεν υπάρχει μόνο η ελληνική γλώσσα στον κόσμο», της είπα.  Άλλο όμως ήθελε να μου πει η γιαγιά μου.

Στη Γερμανία, οι Έλληνες είχαν καλή υποδοχή. Συχνά εξέφραζα αμφιβολίες κατά πόσον αυτοί οι Γερμανοί έχουν κάτι το κοινό με αυτούς της Βέρμαχτ.  Ως μετανάστες, χωρίς φυσικά πολιτικά δικαιώματα, ζούσαμε καλά. Εργασία, σπουδές, αγώνα κατά την δικτατορία, αγώνες για την μόρφωση των παιδιών μας, ελληνικές κοινότητες  και όλα τα συνηθισμένα. Ποτέ δεν συζητούσαμε με τους Γερμανούς το θέμα της Κατοχής. Τουλάχιστον όχι σε ανοιχτές επίσημες εκδηλώσεις. Όλοι ζούσαμε με το σύνθημα: αφήνουμε πίσω το παρελθόν και κοιτάμε μπροστά.

Στις ετήσιες διακοπές μας στην Ελλάδα αναφερόμασταν μόνο θετικά για τη Γερμανία. Κάναμε δηλαδή τη Γερμανία, να το πούμε έτσι, πάλι  αποδεκτή σε όλους. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, σχεδόν 50 χρόνων, τα πράγματα κυλούσαν ομαλά, Μέχρι που ήρθε η οικονομική κρίση. Ξαφνικά όλα άλλαξαν. Κάθε μέρα, τα επίσημα μέσα μαζικής ενημέρωσης μετέδιδαν μόνο αρνητικές ειδήσεις για την Ελλάδα. "Οι Έλληνες χορεύουν συρτάκι και πίνουν ούζο και ρετσίνα με τα δικά μας χρήματα."  Κάποιο διάστημα ορισμένοι Έλληνες απέφευγαν να δηλώσουν  την καταγωγή τους, επειδή δεν ήθελαν να εμπλακούν σε μια οικονομική συζήτηση. Άλλοι αναρωτιόντουσαν πώς είναι δυνατή μια τέτοια συμπεριφορά των Γερμανών έναντι των Ελλήνων,  των οποίων οι γονείς και οι παππούδες έχουν κάνει τόση ζημιά στην Ελλάδα. Σε μια έντονη συζήτηση, ένας γνωστός μου με ενημέρωνε  για τα δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ, που έδωσε για τη διάσωση της Ελλάδας ο Γερμανός φορολογούμενος.  Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, συνειδητοποίησα ότι ο αντίπαλός μου δεν γνώριζε καν ότι η Βέρμαχτ είχε πάει και στην Ελλάδα. Αυτή η διαπίστωση ήταν για μένα συγκλονιστική. Δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι κάποιος με Απολυτήριο γυμνασίου και σπουδές πανεπιστημίου δεν γνώριζε κάτι που είναι πολύ βασικό για τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις. Από τότε ρωτάω, ευγενικά μεν, αλλά με ξεκάθαρο στόχο, τους συνομιλητές μου, αν ξέρουν που βρίσκεται το Δίστομο. Έτσι, θέλω να επηρεάσω όσο το δυνατόν περισσότερους Γερμανούς να ασχοληθούν και να μάθουν την ιστορία τους. Να μάθουν όσα διέπραξαν οι πατεράδες και οι παππούδες τους κατά τη διάρκεια της κατοχής 1941-1944 ενάντια στον ελληνικό λαό. Γιατί έχω διαπιστώσει, πως αυτοί που τα γνωρίζουν, έχουν γίνει οι καλύτεροι φίλοι της Ελλάδας.

Κάτι τελευταίο και ευχάριστο. Ο γνωστός μου, αυτός που μετρούσε τα δισεκατομμύρια, ξέρει τώρα που βρίσκεται το Δίστομο.  Ήταν ανάμεσα στο κοινό του θεάτρου όταν παιζότανε η ταινία: «Ένα τραγούδι για τον Αργύρη».

Στη μνήμη της κόρης μου Νίκολα

16.07.1974 - 05.08.1991

Σε μια περίοδο με πολλά  σοβαρά  τρέχοντα προβλήματα στο κόσμο, όπως η τρομοκρατία, οι πρόσφυγες, κρίση στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και η υστερία με τα  Pokémon, φαίνεται λίγο παράξενο να ξαναξυπνάει κανείς το παρελθόν και να ασχολείται με γεγονότα που έγιναν πριν από περισσότερο 70 χρόνια (1941-1944).  Το βιβλίο «Ελλάδα υπό τον Χίτλερ» από τον Mark Mazower δημοσιεύθηκε το 1993, για πρώτη φορά στα αγγλικά και τώρα, 23 χρόνια αργότερα (!) στα γερμανικά. Ποιος να είναι ο λόγος που το βιβλίο  αυτό δημοσιεύθηκε τώρα στα γερμανικά και γιατί το συγκεκριμένο θέμα είναι και πάλι επίκαιρο; Επίσης και τα βιβλία  «Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα» (H. Frank Meyer, 2002) και «Χειμώνας στην Ελλάδα» (Χρ. U. Schminck-Gustavus, 2009) έχουν δημοσιευτεί πολλά χρόνια αργότερα. Τέτοια βιβλία δεν μπορούσαν για πρακτικούς  και για άλλους λόγους να γραφτούν αμέσως μετά τον πόλεμο. Και ίσως τόσο για μένα αλλά και για πολλούς Έλληνες να είναι καλύτερα που τα διαβάζουμε  τώρα. Διαβάζοντας αυτά τα βιβλία βρήκα το πού, το γιατί και το πώς σκοτώθηκαν οι δύο παππούδες μου. Οι  γιαγιάδες μου δεν μας είπαν τίποτα. Όλα αυτά τα έμαθα από έναν Γερμανό. Και αυτό είναι πραγματικά κάτι το ιδιαίτερο. Οι τρεις αυτοί συγγραφείς αναφέρονται στα τρομακτικά γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και προειδοποιούν τους ανθρώπους για τον κίνδυνο να επαναληφθεί η καταστροφή, αν δεν αλλάξει κάτι πολύ θεμελιώδες. 

Ο Πάπας Φραγκίσκος θεωρεί πως ο 3^ος Παγκόσμιος  Πόλεμος έχει ήδη αρχίσει. Ένας Παγκόσμιος Πόλεμος  για το χρήμα. Καλεί δε  τη νεολαία του κόσμου να μην εφησυχάζει και να αντιστέκεται. Μας ζητά να κάνουμε τα πάντα, ώστε να αποφευχθεί ο πόλεμος.

Μια μέρα μετά τη καταστροφή έφτασε  στα Καλάβρυτα ο καπετάνιος του ΕΑΜ, Μίχος. Εκεί τον περικύκλωσαν τα μόλις μιας μέρας ορφανά παιδιά και τον ρώτησαν: Γιατί σκοτώνει ο ένας τον άλλον; Το ίδιο ερώτημα κάνουν σήμερα, χιλιάδες ορφανά παιδιά ανά τον κόσμο. Ας ελπίσουμε σύντομα να βρούμε την απάντηση και να σταματήσουμε τον επόμενο παγκόσμιο πόλεμο.