Η ιστορία Ελληνίδας κατασκόπου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην documenta 14

Της Αργυρώ Μποζώνη δημοσιεύτηκε στο www.elculture.gr

Η Μαρία Ζαμάνου Mickelson γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, με την οικογένειά της κατοικούσαν στο Φάληρο σε ένα σπίτι που όπως φαίνεται από τη συνέχεια της ιστορίας ήταν σε ένα εξαιρετικά στρατηγικό σημείο, στην παραλία του Φαλήρου. Στην περίοδο της Κατοχής, οι μυστικές υπηρεσίες της ελληνικής αντικατασκοπείας, πλησίασαν τον πατέρα της και του πρότειναν να στρατολογήσουν τη Μαρία. «Είπαν στον πατέρα μου, θέλουμε αυτό το παιδί σου που είναι σοβαρό και καλή μαθήτρια να δουλέψει για λογαριασμό μας. Θα την προστατέψουμε, δε θα πάθει τίποτα, το σπίτι σας είναι σε στρατηγικό σημείο και το χρειαζόμαστε», αφηγείται η Μαρία Ζαμάνου. Έτσι η έφηβη Μαρία στρατολογήθηκε ως κατάσκοπος.

Ο ρόλος της ήταν σαφής. Από το μπαλκόνι του πατρικού της παρακολουθούσε τις προσγειώσεις

των γερμανικών αεροπλάνων στο Δέλτα του Φαλήρου, στις εγκαταστάσεις του παλιού Κρατικού Εργοστασίου Αεροπλάνων, (το σημείο μπροστά στο σημερινό Ταε-Κβο-Ντο), οι οποίες είχαν επιταχθεί από τους Γερμανούς, προκειμένου να φτάνουν εκεί για επισκευές τα γερμανικά αεροπλάνα από τη Μέση Ανατολή. Η Μαρία έβλεπε από το μπαλκόνι τα αεροπλάνα κυριολεκτικά δια γυμνού οφθαλμού, χωρίς κιάλια  και σημείωνε με ένα δικό της κώδικα τις ώρες και τη συχνότητα των προσγειώσεων. Έστελνε αυτές τις πληροφορίες σε τακτά χρονικά διαστήματα που της είχαν ορίσει και όπως είχαν υποσχεθεί στον πατέρα της δεν έπαθε απολύτως τίποτα. Μόνο μια φορά, -την οποία αφηγείται στο βίντεο που συνοδεύει την εγκατάσταση του Άγγελου Πλέσσα- την υποψιάστηκαν και για τρεις μήνες φυγαδεύτηκε σε ένα υπόγειο, το οποίο προσδιορίζει μάλλον στη Νέα Σμύρνη, ενώ περιγράφει το πώς έβλεπε τα παπούτσια των Γερμανών επάνω από τις σχάρες του υπογείου.

Η Μαρία Ζαμάνου Mickelson παρόλο που ήταν έφηβη ήταν μια Ελληνίδα κατάσκοπος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία μετά την απελευθέρωση τιμήθηκε για τις υπηρεσίες της στην Εθνική Αντίσταση. Παρόλο που δεν εντάχθηκε ποτέ στην Αριστερά σαν τον αδερφό της λέει ότι «είμαστε μια οικογένεια που βοηθήσαμε την πατρίδα μας». Μετά τον πόλεμο έγινε αθλήτρια, τιμήθηκε με μετάλλια, ενώ αναζητώντας δουλειά –οι γυναίκες που ήξεραν αγγλικά σαν αυτή ήταν περιζήτητες ως διερμηνείς από τις ξένες εταιρείες- γνώρισε σε ένα ασανσέρ και ενώ πήγαινε σε μια συνέντευξη εργασίας το μετέπειτα σύζυγό της. «Ήμουν ξανθιά και λίγο όμορφη και με φλέρταρε», θυμάται σήμερα. Αξιωματικός του Αμερικανικού στρατού ο Mickelson την κυνήγησε, την ζήτησε σε γάμο και παντρεύτηκαν σε τρεις μήνες. Έφυγαν και έζησαν στην Αμερική και στη συνέχεια στη Γερμανία πριν επιστρέψουν οριστικά στην Ελλάδα. Ο άντρας της, όπως λέει η ίδια, δεν είχε καμία σχέση με την κατασκοπεία.

Με την αφήγηση της Μαρίας Ζαμάνου Mickelson ο Άγγελος Πλέσσας άρχισε να μαζεύει στοιχεία της βιογραφίας της, αλλά και όλα τα αναμνηστικά, σημειώσεις, βιβλία και κώδικες που είχαν διασωθεί. Στο πρότζεκτ που εκτίθεται στην documenta 14 δίπλα στο πορτρέτο της, την ελαιογραφία μιας καλλονής της εποχής της, υπάρχουν τα μετάλλια για την προσφορά της στη χώρα, βιβλία και πιστοποιητικά μιας μυθιστορηματικής ζωής, παράλληλα οι προβολές φωτογραφιών της και ένα βιβλίο με όλο το υλικό που έχει συγκεντρωθεί. Στην πίσω όψη της εγκατάστασης, ένα σχεδόν τριαντάλεπτο βίντεο-αφήγηση της ζωής της συμπληρώνει το παζλ, μιας σκοτεινής εποχής αλλά και μιας μοναδικής εφηβείας μέσα στο πνεύμα της κατασκοπείας.

Με αφορμή την Μαρία Ζαμάνου που παρατηρούσε τα «σιδερένια πουλιά» του πολέμου, τα γερμανικά αεροπλάνα, ο Άγγελος Πλέσσας συνέδεσε την ιστορία της με την παρατήρηση των πουλιών, την οιωνοσκοπία, μια μορφή έντεχνης μαντείας της αρχαιότητας σύμφωνα με την οποία από τις κραυγές και τον τρόπο πετάγματος των πουλιών μπορούσαν να προβλέψουν το μέλλον.

Όπως οι Ελληνικές μυστικές υπηρεσίες προέβλεπαν το μέλλον πιθανώς αλλά και την «κούραση» των γερμανικών επιχειρήσεων, όταν η Μαρία «διάβαζε» τις πτήσεις των εχθρικών αεροπλάνων και έδινε πληροφορίες για τον πόλεμο στις Συμμαχικές δυνάμεις, έτσι και η Πυθία, στο σπουδαιότερο μαντείο της αρχαιότητας έδινε τους γνωστότατους και μνημειώδεις χρησμούς της. Στο αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα μαντείο, η Πυθία, ηλικιωμένη γυναίκα από καλή οικογένεια, μετά τη θυσία που γινόταν έξω από το ναό, αφού καθαριζόταν με νερό της Κασταλίας πηγής, έπινε από το νερό της πηγής, φορούσε το ιερατικό ένδυμα, μασούσε φύλλα δάφνης και αφού καθόταν σε τρίποδα, έδινε τους ακατάληπτους χρησμούς, με ψελλίσματα, κινήσεις και επιφωνήματα, τους οποίους ερμήνευε ο «προφήτης», που καθόταν κοντά της.

Ο Άγγελος Πλέσσας διάλεξε τους Δελφούς, ως τόπο συνάντησης για το Πρωτόκολλο Πειραματικής Εκπαίδευσης, ένα πρότυπο εναλλακτικής εκπαίδευσης που λαμβάνει χώρα κάθε φορά σε διαφορετικό μέρος. Οι συμμετέχοντες κάθε φορά καλούνται  να δημιουργήσουν εκπαιδευτικά μοντέλα γύρω από μια μελέτη περίπτωσης και με βάση το τοπικό πλαίσιο. Η «προετοιμασία» του σχολείου είναι ανοιχτή και δημιουργούνται διαφορετικές «τάξεις». Το Πρωτόκολλο πραγματοποιήθηκε το διάστημα μεταξύ 25 Φεβρουαρίου και 3 Μαρτίου στους Δελφούς στον Καλλιτεχνικό Σταθμό της ΑΣΚΤ με θέμα μελέτης την περίπτωση της Μαρίας Ζαμάνου-Mickelson που «διάβαζε» τις πτήσεις των αεροπλάνων δίπλα σε αυτήν της Πυθίας που «διάβαζε» το πέταγμα των πουλιών.

Σε αυτό το συμβολικό πλαίσιο των Δελφών δέκα άνθρωποι από διαφορετικά υπόβαθρα και διαφορετικές γενιές προετοίμασαν το έργο που παρουσιάζεται στο πλαίσιο της documenta 14, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (Α.Σ.Κ.Τ.) – Κτίριο οδού Πειραιώς, Εκθεσιακός χώρος «Νίκος Κεσσανλής» με τίτλο Πρωτόκολλο πειραματικής εκπαίδευσης, Δελφοί (2017) και πρόκειται για μια εγκατάσταση πολυμέσων με διαστάσεις μεταβλητές.

Στο πρότζεκτ έχουν πάρει μέρος οι: Ανδρέας Αγγελιδάκης, Teddy Coste, Georges Jacotey, Κοσμάς Νικολάου, Ντόρα Οικονόμου, Άγγελος Πλέσσας, Chrysanne Stathakos, καθώς και οι φοιτητές της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Μυρτώ Βρατσάνου, Ανθή Δαουτάκη, Αντώνης Κούρκουλος, Χριστόφορος Χριστοδούλου, και Ida Westh-Hansen.