«Ποντιακή διάλεκτος, ήθη και έθιμα, χοροί και τραγούδια του Πόντου»

της Ευδοκίας Σαμουηλίδου*

Στην ελληνική μυθολογία, η ονομασία Πόντος είναι γνωστή ως μια θεότητα που προσωποποιεί το υγρό στοιχείο και την ανοικτή θάλασσα.

Εμφανίζεται σαν γιος της αρχέγονης θεότητας Γαίας και πατέρας του Νηρέα, στον δε Όμηρο σημαίνει θάλασσα, ανοιχτή και πλατιά.

Περιοχή που μεταφέρει μνήμες στους απογόνους εκατομμυρίων Ελλήνων, που έζησαν στις περιοχές αυτές. Πρόκειται για Ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων με τους Έλληνες να αποίκησαν στην περιοχή τον 8 π.χ αιώνα και μαζί τους μετοίκησε και ο πολιτισμός τους .

Ο μύθος των Αργοναυτών και του Χρυσόμαλλου Δέρατος συνδέεται με τον Πόντο και το Χρυσόμαλλο Δέρας συμβολίζει τον πλούτο στα παράλια του Πόντου. Οι Έλληνες περνώντας από τον μύθο στην ιστορία άρχισαν να ταξιδεύουν στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου αναζητώντας μεταλλεύματα και εμπορικές ευκαιρίες. Με την παρουσία των Ελλήνων ο Αφιλόξενος - Άξενος και Μαύρος Πόντος μετατρέπεται σε Εύξεινο Πόντο.

Η Ποντιακή διάλεκτος

Η Ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την Αρχαία Ιωνική, λόγω κυρίως της καταγωγής των πρώτων αποίκων του Πόντου από την Ιωνική Μίλητο. Με την πάροδο του χρόνου και με την επίδραση γεωγραφικών, κλιματολογικών, ιστορικών, εθνολογικών και άλλων παραγόντων δημιουργήθηκαν εξελικτικά από την Ιωνική διάλεκτο διάφορες διάλεκτοι, μία εκ των οποίων είναι και η Ποντιακή διάλεκτος.

Στο πέρασμα των 28 αιώνων ζωής, η Ποντιακή διάλεκτος δέχτηκε επιδράσεις από τα αλεξανδρινά χρόνια και από τα μεσαιωνικά χρόνια του Βυζαντίου. Επηρεάστηκε δε από τους Γενουάτες και τους Βενετούς της Τραπεζούντας, τους Πέρσες και τους Γεωργιανούς, καθώς φυσικά και από τους Τούρκους. Η τελική μορφή της ποντιακής διαλέκτου γίνεται στην εποχή των Κομνηνών.

Έτσι, η Ποντιακή διάλεκτος αντικατοπτρίζει ταυτόχρονα και την ιστορική πορεία αυτού του λαού, διά μέσου των αιώνων και των αλλόγλωσσων γειτονικών λαών . Σήμερα τα ποντιακά ομιλούνται σχεδόν αποκλειστικά σε χωριά με κατοίκους ποντιακής καταγωγής από άτομα της δεύτερης και τρίτης γενιάς. Για να διασωθεί η Ποντιακή διάλεκτος και η Ποντιακή ταυτότητα γίνονται διάφορες προσπάθειες για κατάδειξη της σημασίας και της συνεισφοράς του ποντιακού Ελληνισμού από τους πολιτιστικούς συλλόγους Ποντίων ενώ σημαντική είναι και η συμφωνία συνεργασίας που υπέγραψε το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Ποντίων Εκπαιδευτικών για τη διδασκαλία μαθημάτων ποντιακής διαλέκτου στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

Ήθη και έθιμα

Οι Έλληνες του Πόντου που ήρθαν στην Ελλάδα μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1922 έφεραν μαζί τους τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Τα ήθη και έθιμα που εκδηλώνονταν και ρύθμιζαν κάθε τομέα της ζωής των Ποντίων από τις θρησκευτικές γιορτές έως την οικογενειακή ζωή και απεικονίζουν τις συνήθειες της δικής τους κοινωνίας , διατηρήθηκαν με την παράδοση από γενιά σε γενιά.

Χοροί και τραγούδια

Αναπόσπαστο κομμάτι της Λαϊκής Παράδοσης των Ελλήνων του Πόντου είναι οι χοροί και τα τραγούδια. Μέσα στα τραγούδια συγκαταλέγονται και τα νανουρίσματα, τραγούδια και αυτά ήρεμα, γαλήνια, μονότονα, τρυφερά και ευαίσθητα, πάντα με λίγους στίχους. Βγαίνουν από την ψυχή των μανάδων, των γιαγιάδων. Στα νανουρίσματα, η μάνα Πόντια εκφράζει την αγάπη και τρυφερότητά της με χαρακτηριστικές λέξεις όπως βασιλόπουλό μου, περιστέρι μου, πουλί μου, αρνί μου, κ. ά.

Η ακριτική περιοχή του Πόντου ανέπτυξε σπουδαία μουσική παράδοση που φτάνει στις μέρες μας, μνημεία λόγου αποκαλούνται τα ποντιακά τραγούδια, έμπνευση ενός λαού που πέρασε από γενιά σε γενιά.

Συντελεστές οι οργανοπαίκτες, οι λυράρηδες του Πόντου

Τραγούδια για χαρές, τις λύπες, τον πόνο, τις συμφορές, το ξεριζωμό, την αγάπη, τον έρωτα, την ξενιτιά, υμνούν την ομορφιά της ποντιακής γης. Η λύρα (κεμεντζές στα ποντιακά) είναι το βασικότερο μουσικό όργανο των Ποντίων. Πιθανόν η ονομασία του μοιάζει με την ονομασία μουσικών οργάνων που προέρχονται από την Μεσοποταμία, Περσία (μουσ. Όργανο καμάντσια) και τον Καύκασο (όργανο καμάντσιες), χωρίς να παραγνωρίζεται η πιθανότητα να προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κέλης (=σκάφος) ή το ρήμα κέλομαι (= παροτρύνω) με μετάπτωση του λ σε μ. Οι ποντιακοί χοροί χορεύονται από γυναίκες και άνδρες συνήθως σε κυκλική διάταξη (εκτός από το χορό Σέρα και το χορό των Μαχαιριών). 

Χαρακτηριστικό των ποντιακών χορών είναι η στάση του σώματος των χορευτών. Τα χέρια είναι πιασμένα από τους καρπούς , με λυγισμένους τους αγκώνες .

Πυρρίχιος - Σέρρα

Αποτελεί τον πιο γνωστό χορό των Ποντίων και την αφήγηση του Ποντιακού ελληνισμού με τη γλώσσα του σώματος. Ο χορός Σέρρα χαρακτηρίζεται από 3 χορευτικές φάσεις. Στην πρώτη φάση οι χορευτές με πιασμένα τα χέρια υψωμένα χορεύουν ομαλά με φρονιμότητα, με ήρεμη διάθεση ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους. Σιγά - σιγά ο χορός εισέρχεται στην δεύτερη φάση και η φρόνιμη έκφραση μεταβάλλεται σε ανησυχία, το σώμα είναι ανήσυχο, τα χέρια των χορευτών με ρυθμικές κινήσεις και με μια προς τα εμπρός και πίσω κίνηση προσπαθούν να κρατήσουν το σώμα σε ορθή στάση κάτι που αποτελεί απεικόνιση της προσπάθειας του λαβωμένου να κρατηθεί στην ζωή και να νικήσει. Στην τρίτη φάση του χορού συγκαταλέγονται κινήσεις με αγγίγματα στη γη από την οποία ο χορευτής παίρνει δύναμη, αναπηδάει, τα πόδια επανέρχονται σε διάσταση και το κεφάλι είναι ψηλά. Ο συμβολισμός του κεφαλιού ψηλά σημαίνει την λύτρωση. Κατά τη διάρκεια του χορού ακούγονται από τους χορευτές κραυγές και σε συνδυασμό με τις ζωηρές κινήσεις οι χορευτές φτάνουν στον ύψιστο βαθμό έξαψης και εξαγνισμού .

Ο Πυρρίχιος, όπως και άλλοι χοροί του Πόντου, αποτελεί μέσο επικοινωνίας, συμβάλει στην διατήρηση των ηθών και εθίμων, και παρουσιάζει την κοινωνική ζωή του ποντιακού λαού. Για τον Πυρρίχιο-Σέρα χορό από το έργο «Περιήγησης εις Πόντο»(1904) έγραψε ο Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος: «Αί πάσας τας διευθύνσεις του σώματος στροφαί, η στενή προς αλλήλους των χορευτών σύσφιξης, η βίαια προς το δάπεδον στροφή των ποδών, οι κτύποι και των όπλων οι γδούποι, οι συσπάσεις των μυών του σώματος, ο ενθουσιασμός ο καταλαμβάνων τους χορευτάς, των θεωμένων αι επευφημίαι, η απανταχού εν είδη σπινθήρος μεταδιδόμενη συγκίνησης, πάντα ταύτα προδίδουσι τοιαύτη πρωτοτυπίαν και τοσαύτη αίγλη εις το χορευτικόν σύμπλεγμα, ώστε δικαίως θα ηδύνατο να τις κατατάξη τον Σέραν χορόν μεταξύ των διασημοτέρων χορών ολόκληρου του κόσμου.».

* Εκπαιδευτικός, ποντιακής καταγωγής και Σχολική Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής Βορείου Αιγαίου, δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Αθηναικού/Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (mpa.gr).