Με φρομή την αποστολή φωτογραφιών ενός φίλου (Β.Κ.) από την επίσκεψη στο σπήλαιο του Περάμτος Ιωαννίων προχωράμε σήμερα σ ένα μικρό αφιέρωμα με στοιχεία που δημοσίευει το ίδιο το σπήλαιο. Η φωτογραφία με το τρενάκι που μεταφέρει τους επισκέπτες στο Σπήλαιο είναι από την ιστοσελίδα του Σπήλαιου ( http://www.spilaio-perama.gr). Οι υπόλοιπες φωτογραφίες είναι του ΔΟΡΥΦΟΡΟΥ.
Το Σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων,
βρίσκεται μόλις πέντε χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων στο ομώνυμο προάστιο Πέραμα, επάνω στο λόφο Γορίτσα. Τα πόδια του λούζει η λίμνη Παμβώτιδα Ιωαννίνων, που έγινε ξακουστή με το θρύλο της Κυρά-Φροσύνης και του Αλή Πασά.
Πότε και πώς ανακαλύφθηκε
Παλαιοί κάτοικοι των Ιωαννίνων, διηγούνται ότι η είσοδος του Σπηλαίου ήταν γνωστή πριν από το 1900 και ότι ο μπέης Χολιάσης Εφέντης την έκλεισε περί το 1907 για λόγους ασφαλείας. Από τότε όμως τίποτα δε θύμιζε την ύπαρξή του. Γνωστό έγινε κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1940) από κατοίκους του χωριού οι οποίοι κρύβονταν στα κοιλώματα του λόφου Γκορίτσα,για να προφυλαχθούν από τους βομβαρδισμούς των αεροπλάνων.
Το εσωτερικό ωστόσο του Σπηλαίου παρέμεινε άγνωστο, από το φόβο ή και το δέος που προκαλούσε, γιατί έπρεπε να προχωρήσει κανείς έρποντας επί 100 περίπου μέτρα, για να φτάσει σε θαλάμους με ψηλές οροφές. Μετά τον πόλεμο, και συγκεκριμένα το έτος 1951, περνώντας από εκεί τυχαία ο γεωλόγος-σπηλαιολόγος, Ιωάννης Πετρόχειλος έμαθε για την ύπαρξή του. Εισχώρησε σε αυτό και θαύμαζε επί ατέλειωτες ώρες το έξοχο αριστούργημα της ελληνικής φύσης, το πρώτο σε μέγεθος και ομορφιά που συναντούσε στον τόπο μας. Οι εξερευνήσεις συνεχίστηκαν κατά τα έτη 1953-1956, οπότε και αποκαλύφθηκαν νέα διαμερίσματα. Μεγαλόπρεποι διάδρομοι, εκτεταμένοι θάλαμοι καθώς και ο πλούσιος και πρωτόφαντος στολισμός του παρέπεμπαν σε πολυτελές παλάτι, όπου μόνο χθόνιοι θεοί θα μπορούσαν να κατοικούν. Έτσι λοιπόν το Σπήλαιο Περάματος αφιερώθηκε στον Πλούτωνα και την Περσεφόνη.
Το Σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων, βρίσκεται μόλις πέντε χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων στο ομώνυμο προάστιο Πέραμα, επάνω στο λόφο Γορίτσα. Τα πόδια του λούζει η λίμνη Παμβώτιδα Ιωαννίνων, που έγινε ξακουστή με το θρύλο της Κυρά-Φροσύνης και του Αλή Πασά.
Συνοπτική παρουσίαση δημιουργίας των σπηλαίων
Τα σπήλαια είναι κενοί χώροι μέσα στα πετρώματα, έχουν είσοδο που επιτρέπει την επικοινωνία με την επιφάνεια και διαστάσεις τέτοιες ώστε να είναι δυνατή η είσοδος του ανθρώπου. Κάθε σπήλαιο μπορεί να είναι συνολικά ή κατά ένα μέρος γεμάτο με ιζήματα, δηλαδή με υλικά που μεταφέρονται εκεί κυρίως από τη διάβρωση των πετρωμάτων, από νερό ή πάγο. Όταν τα σπήλαια παρουσιάζονται με πολύπλοκη ανάπτυξη –όπως για παράδειγμα ένας συνδυασμός από κατακόρυφα φρέατα και οριζόντιους θαλάμους- συνιστούν τα συστήματα σπηλαίων. Η ερμηνεία του τρόπου δημιουργίας και εξέλιξης των σπηλαίων και των συστημάτων σπηλαίων είναι η σπηλαιογένεση, η οποία όμως περιλαμβάνει και τις φάσεις όπου η κίνηση του νερού γίνεται σε πολύ στενούς αγωγούς που δεν μπορούν λόγω μεγέθους να θεωρηθούν σπήλαια λόγω του παραπάνω ορισμού, καθώς και τις φάσεις όπου τα σπήλαια αρχίζουν να καταρρέουν και να καταστρέφονται.
Η μορφή και το μέγεθος των σπηλαίων ποικίλλει πάρα πολύ εξαιτίας ενός μεγάλου αριθμού παραγόντων που συνδέονται με τη δομή και τη σύσταση του πετρώματος, τη γεωμετρία των ρωγμών που παρουσιάζει, το ανάγλυφο της περιοχής στην οποία βρίσκεται, τις υδρολογικές συνθήκες και πολλά άλλα στοιχεία μικρότερης σημασίας Τα περισσότερα σπήλαια που έχουν ανακαλυφθεί εντοπίζονται σε πετρώματα όπως ο ασβεστόλιθος, το μάρμαρο, ο δολομίτης και γενικά στα λεγόμενα ανθρακικά πετρώματα. Η αιτία για το γεγονός αυτό εντοπίζεται στη σύσταση των πετρωμάτων αυτών, η οποία επιτρέπει τη διάλυση από το νερό της βροχής, όταν αυτό δεσμεύσει από την ατμόσφαιρα και το έδαφος διοξείδιο του άνθρακα, δηλαδή την καρστική διάβρωση. Το αποτέλεσμα αυτής της αντίδρασης είναι η δημιουργία ασθενούς ανθρακικού οξέος, ικανού να διαλύσει τα ανθρακικά πετρώματα. Το αποσταγμένο νερό σε συνήθη θερμοκρασία διαλύει 16mg/lt CaCO³, ενώ όταν είναι εμπλουτισμένο σε CO² κατά την αντίδραση: CO²+Η²Ο ↔ Η²CO³, αυξάνεται η διαλυτική του ικανότητα. Παράγοντες που επιδρούν στην καρστική διάβρωση είναι η κατάλληλη τεκτονική κατασκευή της περιοχής, η κλίση της επιφάνειας του εδάφους, οι κλιματολογικές συνθήκες και η χημική σύσταση των ασβεστόλιθων. Έτσι με την παρουσία του ανθρακικού οξέος στο νερό ο ασβεστόλιθος (ανθρακικό ασβέστιο) μετατρέπεται σε όξινο δισανθρακικό ασβέστιο κατά την αντίδραση: Η²CO³ + CaCO³ ↔Ca(HCO³)²
Η αντίδραση μετατοπίζεται, σε περίπτωση περίσσειας CO² προς τα προϊόντα ή όταν υπάρχει έλλειψη, προς τα αντιδρώντα, οπότε έχουμε διάλυση ή καθίζηση CaCO³ ανάλογα με την περίπτωση. Είναι πολύ σημαντικό, το ότι σε μικρό όγκο όλα αυτά τα πετρώματα είναι πρακτικά αδιαπέραστα από το νερό, όμως στο συνολικό τους όγκο, λόγω των πολλών ρωγμών που παρουσιάζουν (οι ρωγμές αυτές μπορεί να είναι διακλάσεις, ρωγμώσεις ή ρήγματα, όπως περιγράφονται στη γεωλογία), τελικά επιτρέπουν τη διέλευση του νερού. Με τον τρόπο αυτό το νερό διευρύνει τις αρχικά μικρές ρωγμές έως ότου δημιουργήσει μεγάλους χώρους και δαιδαλώδη συστήματα υπόγειων διαδρόμων, δηλαδή τα σπήλαια.
Η διαδικασία αυτή είναι συνεχής μέχρι γεωλογικές ανακατατάξεις να δημιουργήσουν νέες συνθήκες. Στις νέες συνθήκες το σύστημα σπηλαίων μίας περιοχής μπορεί να αποκτήσει μία νέα δομή ή να περάσει σε μία κατάσταση όπου η περαιτέρω διεύρυνσή του σχεδόν να σταματήσει και ο χώρος του να αρχίσει να γεμίζει με αποθέσεις, κυρίως ασβεστίτη, που συνθέτουν το διάκοσμο διάκοσμό του. Με τον όρο διάκοσμος γίνεται αναφορά στα ονομαζόμενα σπηλαιοθέματα, από τα οποία τα πιο κοινά είναι οι σταλακτίτες, οι σταλαγμίτες, οι κολώνες κ.α.
Η δημιουργία αυτών των αποθέσεων οφείλεται σε αντιστροφή της διαδικασίας διάλυσης του πετρώματος λόγω του ότι οι φυσικές και χημικές συνθήκες έχουν μεταβληθεί. Ως συνέπεια αυτής της αλλαγής, όταν το νερό φτάσει μέσω των ρωγμών στο χώρο του σπηλαίου αποθέτει την ποσότητα ανθρακικού ασβεστίου (το οποίο προέρχεται από τη διάλυση του ασβεστολιθικού πετρώματος) που μεταφέρει υπό διάλυση.
Κάθε μία σταγόνα μεταφέρει πολύ μικρή ποσότητα διαλυμένου ανθρακικού ασβεστίου και «χτίζει» σιγά σιγά ένα σπηλαιόθεμα. Εάν τύχει η απόθεση να συμβεί στην οροφή διαμορφώνει σταλακτίτες ή κουρτίνες σε επιφάνειες με κλίση. Όταν η σταγόνα καταλήξει στο δάπεδο, δημιουργεί σταλαγμίτες, ενώ όταν αποθέτει στα τοιχώματα και μικρές λίμνες, μπορεί να σχηματίσει μία πολύ μεγάλη ποικιλία σπηλαιοθεμάτων. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ αργή και μπορεί να διαρκέσει χιλιάδες χρόνια.
Συνοπτική περιγραφή της διαδικασίας σχηματισμού σπηλαιοθεμάτων και η σπουδαιότητα του CO2
Τα σπηλαιοθέματα αποτελούνται κυρίως από ασβεστίτη (CaCO³). Ο ασβεστίτης προκύπτει από την διάλυση του ασβεστόλιθου, πάνω από τα σπήλαια, εξαιτίας όξινου νερού που στάζει από την εδαφική ζώνη. Όταν φτάνει στο εσωτερικό του σπηλαίου, αυτό το νερό αποθέτει τον ασβεστίτη που «κρατάει», σχηματίζοντας ένα σταλακτίτη ή ένα άλλο σπηλαιόθεμα. Είναι γνωστό πως φτιάχνεται το αλάτι που κρυσταλλώνεται από την εξάτμιση του νερού αφήνοντας την άλμη. Από τη στιγμή όμως που ο αέρας στη σπηλιά είναι γεμάτος υδρατμούς, το νερό που μπαίνει στο σπήλαιο δεν μπορεί να εξατμιστεί. Αυτό που κάνει τον διαλυμένο ασβεστίτη (CaCO³) να κρυσταλλωθεί είναι μια τελείως διαφορετική διαδικασία, η απώλεια-διαφυγή του αερίου διοξειδίου του άνθρακα (CO²) από τις σταγόνες του νερού.
Στην εδαφική ζώνη, όπου άφθονα υπολείμματα φυτών αποσυντίθενται γρήγορα, το περιεχόμενο σε CO² του αέρα του εδάφους μπορεί να υπερβεί 300 φορές την αναλογία επί της εκατό της εξωτερικής ατμόσφαιρας. Αυτό το CO² συνδυάζεται με το νερό του εδάφους για να παραχθεί ανθρακικό οξύ, το οποίο ρέοντας διαλύει τον ασβεστόλιθο και διαμέσου των ασυνεχειών του εισέρχεται στο σπήλαιο. Όταν το νερό έρχεται σ’ επαφή με τον αέρα του σπηλαίου, ο οποίος γενικώς έχει μια μερική πίεση CO² πολύ χαμηλότερη από αυτήν του αέρα του εδάφους, το CO² διαφεύγει από το νερό. Όταν το CO² διαφύγει, δημιουργείται μια χημική αλλαγή , η οποία εκφράζεται με την ακόλουθη αντίδραση: Ca + 2HCO³ →CO²↑ + CaCO³ + H²O. Αυτή η διαδικασία είναι η αντίστροφη από αυτή της διάλυσης του ασβεστόλιθου.
Το ότι η απώλεια του CO² και σπανιότερα από την εξάτμιση του νερού, είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίο τα ασβεστιτικά σπηλαιοθέματα σχηματίζονται, αποδεικνύεται από τη χημική τους σύνθεση. Οι σταλακτίτες είναι σχεδόν καθαρός ασβεστίτης, παρόλο που το νερό απ’ το οποίο σχηματίζονται μπορεί να περιέχει μεγάλη ποσότητα από αλλά συστατικά σε διάλυση.
Εξαιτίας της απώλειας του υπάρχει μόνο απόθεση ανθρακικού ασβεστίου, ενώ τα αλλά συστατικά δεν αποτίθενται όπως θα συνέβαινε στη περίπτωση της εξάτμισης Όταν το όξινο νερό του εδάφους ξεκινά το ταξίδι του μέσα στη σπηλιά, αμέσως αρχίζει και να διαλύει τον ασβεστόλιθο στα τοιχώματα, ρέοντας μέσα από τα ραγίσματα. Αυτό συμβαίνει καθ’ όλη τη διάρκεια της ροής του από την οροφή του σπηλαίου προς τα κάτω. Κινείται όμως τόσο γρήγορα που όταν εισέρχεται στη σπηλιά έχει ήδη ανθρακικό ασβέστιο για να αποθέσει. Το παραπάνω γίνεται γνωστό από το ότι ενώ η απόθεση μπορεί να γίνεται στο εξωτερικό των σπηλαιοθεμάτων, το νερό που παγιδεύεται μέσα σ’ αυτά διανοίγει κοιλότητες.
Απολιθώματα
Τα απολιθώματα είναι αντικείμενο της επιστήμης της Παλαιοντολογίας, η οποία μελετά τους οργανισμούς που έζησαν στις γεωλογικές περιόδους του παρελθόντος. Η Παλαιοντολογία στα σπήλαια μπορεί να αφορά δύο περιπτώσεις απολιθωμάτων.
Η πρώτη έχει να κάνει με ασπόνδυλους οργανισμούς κατά κανόνα μέσα στο ασβεστολιθικό πέτρωμα, τα οποία είναι ιδιαίτερα σημαντικά διότι μπορούν να δώσουν στοιχεία για την ηλικία του πετρώματος στο οποίο σχηματίστηκε το σπήλαιο. Όμως η περισσότερο γνωστή πλευρά της Παλαιοντολογίας των σπηλαίων αφορά την ανεύρεση απολιθωμένων οστών ζώων της προϊστορικής εποχής. Τα συμπεράσματα που εξάγει η Παλαιοντολογία αφορούν είτε την εξέλιξη των διαφόρων οργανισμών, είτε χρονολογικά στοιχεία.
Η χρονολόγηση με τα παλαιοντολογικά δεδομένα είναι η λεγόμενη βιοχρονολογία, είναι έμμεση χρονολόγηση και βασίζεται στην εξέλιξη των ειδών και στο συνεχή χαρακτήρα που έχει αυτή. Η παλαιοντολογία μπορεί να χρονολογήσει τόσο σε επίπεδο είδους, με βάση τα μορφολογικά ή μετρικά εξελικτικά χαρακτηριστικά κάποιου ζώου, όσο και σε επίπεδο συνόλου ζώων, με βάση τη συνύπαρξη χαρακτηριστικών ζώων, που βρίσκονται σε κάποιους γεωλογικούς ορίζοντες στα ιζήματα. Η δεύτερη είναι εφικτή λόγω του ότι κατά τη διάρκεια της ιστορίας της ζωής, κάποια ζώα εξαφανίζονται, ενώ εμφανίζονται νέα. Αυτά τα γεγονότα οριοθετούν εποχές και η χρονολόγηση γίνεται με συσχετισμούς και συγκρίσεις.
Τα σπήλαια αποτελούν φυσικά αρχεία πληροφοριών του παρελθόντος, χρήσιμα τόσο στους αρχαιολόγους, όσο και στους παλαιοντολόγους, καθώς στο εσωτερικό τους επικρατούν ιδανικές συνθήκες απολίθωσης. Ωστόσο, απολιθώματα δε βρίσκονται σε όλα τα σπήλαια, αντιθέτως η εύρεσή τους είναι σπάνια και γι’ αυτό έχουν μεγάλη σημασία.
Το σπήλαιο του Περάματος είναι σημαντικό για τον ελληνικό χώρο, εφόσον έχουν βρεθεί απολιθώματα από την εξαφανισμένη σπηλαία άρκτο (Ursus spelaeus). Η Α. Πετροχείλου αναφέρει : «σ’ αυτό (το σπήλαιο Περάματος) βρήκα για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1956 δόντι σπηλαίας άρκτου». Η εύρεσή των απολιθωμάτων αναφέρθηκε το 1957 από τον Ι. Πετρόχειλο, στο Διεθνές Συνέδριο I.N.Q.U.A. στη Μαδρίτη. Αργότερα, το 1979, μελετήθηκαν απολιθώματα του σπηλαίου Περάματος, από τους Καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ν. Συμεωνίδη και Γ. Θεοδώρου.
Στο υλικό της μελέτης των παραπάνω περιλαμβάνονται οστά του μετακρανιακού σκελετού, απολελυμένοι οδόντες ή οδόντες σε τμήμα της άνω γνάθου, δηλ. σε θέση. Το υλικό είναι πολύ χαρακτηριστικό για τον προσδιορισμό της σπηλαίας άρκτου με βάση μορφολογικά και μετρικά χαρακτηριστικά. Τα απολιθώματα αυτά ανήκουν στην περίοδο του Άνω Πλειστοκαίνου όπου έζησε και εξαπλώθηκε αυτό το ζώο.
Η σπηλαία άρκτος είναι από τις μεγαλύτερες αρκούδες που έζησαν, με βάρος που μπορεί να έφτανε το μισό τόννο, με ύψος μεγαλύτερο από 2,5 μέτρα σε όρθια στάση, μεγάλο κρανίο με αναθολωμένο μέτωπο και γενικά εύρωστο σκελετό . Η αρκούδα αυτή είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό ζώο της περιόδου του Άνω Πλειστοκαίνου (10.000-100.000 χρόνια) για το χώρο της Ευρώπης και της Ελλάδας.
Σε αυτήν την περίοδο οι συνθήκες ήταν διαφορετικές με την εμφάνιση επαναλαμβανόμενων παγετωδών περιόδων. Για τα ζώα αυτά τα σπήλαια αποτέλεσαν συχνά χώρο διαβίωσης, χειμερινής νάρκης, γένεσης των μικρών και έτσι σχεδόν πάντα εντοπίζονται υπολείμματά τους μεταξύ των απολιθωμάτων που βρίσκονται σε αυτά. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα βρίσκονται απολιθώματα μόνο από σπηλαία άρκτο, όπως συμβαίνει και στο σπήλαιο του Περάματος.
Η περιοχή των Ιωαννίνων, υπήρξε πολύ διαφορετική στο γεωλογικό παρελθόν. Τα πετρώματα που σήμερα την αποτελούν δημιουργήθηκαν εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν αντί για ξηρά τα Ιωάννινα ήταν μέρος ενός ωκεανού που χώριζε την Αφρική από την Ευρασία. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια του Μεσοζωικού αιώνα (εκ.χρ.), όταν σε άλλα μέρη του κόσμου κυριαρχούσαν οι δεινόσαυροι και άλλοι χερσαίοι και θαλάσσιοι οργανισμοί, πολύ διαφορετικοί από τους σημερινούς. Καθ’ όλη, λοιπόν, τη διάρκεια που η περιοχή είναι ωκεάνια, δέχτηκε στον πυθμένα της τεράστια πάχη ιζημάτων –αποθέσεις, οι οποίες αποτέθηκαν οριζόντια, καταλαμβάνοντας εξ’ ολοκλήρου την έκτασή του.
Άλλοτε αυτό γινόταν σε συνθήκες πιο ρηχής θάλασσας και άλλοτε σε βαθύτερης. Προς το τέλος αυτού του αιώνα, στην περίοδο που ονομάζεται Σενόνιο (περίπου 70 με 80 εκ. χρ. πριν), στον πυθμένα συνέχισαν να αποτίθενται ανθρακικά υλικά, κυρίως σκελετικά υπολείμματα θαλάσσιων οργανισμών, τα οποία με το πέρασμα του γεωλογικού χρόνου, επρόκειτο να μετατραπούν στο σκληρό και συμπαγές ασβεστολιθικό πέτρωμα του λόφου Γκόριτσα του Περάματος. Για να γίνει όμως αυτό, έπρεπε να συμβούν μεγάλες γεωλογικές μεταβολές, ώστε ο ωκεανός να μετατραπεί σε ξηρά. Για να αναδυθούν τα πετρώματα απαραίτητη ήταν η συμπίεση τους, που σήμαινε και το κλείσιμο της ωκεάνιας λεκάνης ανάμεσα στην Αφρική και Ευρασία. Αυτό έγινε εξαιτίας της προσέγγισης της μιας ηπείρου στην άλλη, δηλ. της σύγκλισής τους.
Τότε, το πρόσφορο σε διάλυση ασβεστολιθικό πέτρωμα, που αποτελούσε τη λεκάνη άρχισε να διαβρώνεται από το νερό της βροχής -μία διαδικασία που λέγεται καρστική διάβρωση- με αποτέλεσμα να διευρύνεται και να βαθαίνει. Τα ρέματα και οι χείμαρροι των παρακείμενων ορεινών όγκων εισέρρεαν στην λεκάνη, μεταφέροντας ιζήματα από τη διάβρωση των πετρωμάτων που διέσχιζαν. Τα υλικά αυτά αποτέθηκαν στον πυθμένα της λεκάνης, «θωρακίζοντας» τον. Έτσι κατά το πλειόκαινικη περίοδο (5-2 εκ. χρ. πριν) το νερό συγκεντρώνεται στην λεκάνη, αδυνατώντας να διαφύγει στο εσωτερικό των πετρωμάτων και σχηματίζει μία μεγάλη λίμνη.
Στη διαμόρφωση αυτή επιπρόσθετος παράγοντας υπήρξε, ενδεχομένως, η παρουσία παγετώνων και των αντίστοιχων περιόδων κατά τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου. Περίπου αυτήν τη γεωλογική περίοδο στο τέλος του Πλειοκαίνου ή και την αρχή του Πλειστοκαίνου (1.8 εκ. χρ. πριν) δημιουργήθηκε το σπήλαιο του Περάματος, δηλαδή στο πολύ πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.