Βιβλιοπαρουσίαση: "Ενσυναίσθηση στην ψηφιακή κοινωνία"

Ο Θεοφάνης Τάσης γεννήθηκε το 1976 στο Μόναχο όπου και μεγάλωσε. Διδάσκει Σύγχρονη Πρακτική Φιλοσοφία στο Alpen-Adria Universität στην Αυστρία. Είναι επισκέπτης καθηγητής στο Universität St. Gallen στην Ελβετία και μέλος της Ανθρωπιστικής Ακαδημίας του Βερολίνου.

Της  ΑΝΝΑΣ ΛΥΔΑΚΗ, καθηγήτριας Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο δημοσιεύτηκε στο https://www.bookpress.gr/

Ο Θεοφάνης Τάσης, που διδάσκει πρακτική φιλοσοφία, επιχειρεί να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα, όπως: Πώς θα ζήσουμε στη σημερινή εικονιστική κοινωνία, όπου όλα αλλάζουν; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να επιλύσει ηθικά ή πολιτικά ζητήματα; Ποια είναι η τέχνη του βίου που θα αναβαθμίσει τον άνθρωπο σε μια κοινωνία όπου

δημόσια και ιδιωτική σφαίρα εμπλέκονται; Μια κοινωνία, όπου το χάσμα γενεών δημιουργείται ανάμεσα στους ψηφιακούς ιθαγενείς, εκείνους που γεννήθηκαν μετά τη δημιουργία του παγκόσμιου ιστού, και τους ψηφιακούς μέτοικους, εκείνους που ανήκουν στις προηγούμενες γενιές.

Ο συγγραφέας μελετά τη σύγχρονη ψηφιακή κοινωνία, όπου τα δεδομένα που αφορούν τον ατομικό και τον κοινωνικό βίο είναι προσβάσιμα και επεξεργάσιμα όσο ποτέ άλλοτε. Τα εκχωρούν, άλλωστε, οι ίδιοι οι άνθρωποι. Στους ρευστούς καιρούς μας, η τέχνη του βίου γίνεται βιομηχανία λάιφ στάιλ και βιομηχανία αυτοβελτίωσης και ευτυχίας. Η ελευθερία είναι ελευθερία επιλογής χωρίς κριτήρια, καθώς η ευθυκρισία αμβλύνεται. Η άμεση ικανοποίηση των αναγκών προσφέρει βραχύβια ικανοποίηση, χωρίς καμιά ολοκλήρωση. Είναι μια ελευθερία πληθωριστική που βιώνεται αγχωτικά: «Πρέπει να ανταποκριθούμε» γράφει ο Τάσης, «σε χιλιάδες προσφορές, να επιλέξουμε και να ενημερωθούμε, ενώ οι αλγόριθμοι κυριαρχούν παντού. Δεν είναι ελευθερία στην πραγματικότητα». 

Στην εικονιστική κοινωνία ο εαυτός αναγνωρίζεται μέσω της ψηφιακής εικόνας του, σκηνοθετεί τον εαυτό του και επιμελείται τα προφίλ του στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Αγγίζει συχνότερα οθόνες και σπανιότερα τους άλλους. Όμως, μόνο το άπτεσθαι πείθει σωματικά. «Η όραση είναι αίσθηση πολυπράγμων και ξεμυαλίζεται εύκολα. Η αφή είναι το βαθύτερο σημείο της ύπαρξής μας», έγραφε ο Κ. Παπαγιώργης, η αίσθηση με τη μεγαλύτερη εσωτερικότητα. 

Ο Τάσης σχολιάζει χαρακτηριστικά: «Το τουιτάρισμα και το τρολάρισμα είναι ευκολότερα από την εκμάθηση της τέχνης της πνευματώδους συζήτησης ή του δημοκρατικού διαλόγου. Η αποστολή μηνυμάτων είναι ευκολότερη από τη συγγραφή μιας επιστολής, όπως επίσης η αναζήτηση πληροφοριών στο Google είναι πιο εύκολη από την κατάκτηση της γνώσης. Το να έχει κανείς χιλιάδες φίλους και ακολούθους στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης είναι ευκολότερο από το να διατηρεί πέντε έξι στενές φιλίες για δεκαετίες, και η εύρεση ερωτικών συντρόφων στο διαδίκτυο δεν είναι τόσο κοπιώδης όσο η αφοσίωση σε μια μακροχρόνια σχέση ή στην οικογένεια». Εντούτοις η απλουστευμένη ψηφιακή επικοινωνία κυοφορεί κινδύνους και δεν ελέγχεται από τους συμμετέχοντες, που συχνά γίνονται θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού ή διαδικτυακής διαπόμπευσης. 

Στην ψηφιακή κοινωνία η βιολογική και η τεχνική εξέλιξη αρχίζουν να συγχωνεύονται, καθώς η επέμβαση στο ανθρώπινο γονιδίωμα είναι μια πραγματικότητα. Βρισκόμαστε στο μεταβατικό στάδιο του διανθρωπισμού (transhumanism), δηλαδή ανάμεσα στον άνθρωπο και στον υπεράνθρωπο με την αυξημένη νοημοσύνη και τις αναβαθμισμένες ικανότητες. Η αθανασία επιδιώκεται μέσω της δημιουργίας τεχνητής νοημοσύνης και της μεταφόρτωσης της ανθρώπινης συνείδησης σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Υποστηρίζεται ότι έτσι μπορεί να ανανεωθεί ο οργανισμός. Για παράδειγμα, μπορεί να καταπολεμηθεί το αλτσάιμερ με την τοποθέτηση κάρτας μνήμης. Όμως, η υπέρβαση των βιολογικών περιορισμών δημιουργεί προβλήματα, καθώς πάντα υπάρχει ο κίνδυνος της χειραγώγησης. 

Σε ό,τι αφορά την τεχνητή νοημοσύνη, ο Τάσης αναρωτιέται αν αυτή  θα είναι ικανή να δρα με ηθικό τρόπο ή αν υπάρχει πιθανότητα να μπορεί να υποφέρει. Και, αν ναι, καθώς θα υπερέχει διανοητικά του ανθρώπου, θα υποφέρει πολύ περισσότερο απ’ όσο υποφέρει αυτός, και επιπλέον θα έχει νομικά και πολιτικά δικαιώματα τα οποία οφείλουμε να αναγνωρίσουμε και να σεβαστούμε. Και αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αλλάξει ριζικά την οικονομία, το πιθανότερο είναι να αυξήσει τον αριθμό των ανέργων συνεισφέροντας έτσι στην περαιτέρω συγκέντρωση του πλούτου σ’ έναν μικρό αριθμό πολυεθνικών πληροφορικής. Μπορεί, επίσης, να σχεδιαστεί με βάση το συμφέρον συγκεκριμένης χώρας ή φυλής. Και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι μπορεί να ξεφύγει από τον έλεγχο των δημιουργών της, και να κάνει λάθη με ολέθριες συνέπειες.

Ούτως ή άλλως, όμως, η ανθρωπινότητα δεν εξαντλείται στη νοημοσύνη. Τα ηθικά διλήμματα βασίζονται στην κρίση, στη διαίσθηση, στην αιδώ, στις τύψεις, στο φιλότιμο, στην ενσυναίσθηση, στη συμπόνια και προφανώς δεν είναι εφικτό να κατασκευαστούν τέτοιου είδους αλγόριθμοι. Η ανθρώπινη συνείδηση, η φαντασία, τα πάθη και τα συναισθήματα έχουν μεν νευροβιολογικό υπόβαθρο και επιτελούν λειτουργίες, ωστόσο δεν ανάγονται ούτε στο ένα ούτε στο άλλο. Μια τεχνητή νοημοσύνη όσο και αν ξεπερνά τον άνθρωπο σε ορισμένες δραστηριότητες δεν μπορεί να διαθέτει αξιοπρέπεια ούτε ηθικά και πολιτικά δικαιώματα. 

Ανάμεσα στις δύο τάσεις που υπάρχουν: τους φόβους για ένα ζοφερό μέλλον στο οποίο ο άνθρωπος θα υποδουλώνεται στους αλγόριθμους, και στις υπεραισιόδοξες προβλέψεις ότι το ανθρώπινο είδος θα υπερβεί τους βιολογικούς περιορισμούς και θα απολαμβάνει τα οφέλη της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, ο Τάσης κρατά μια κριτική στάση. Προκρίνει μια δημιουργική φρόνηση που θα οριοθετήσει την τεχνική εξέλιξη διαφυλάσσοντας την ανθρωπότητα και συνάμα την ανθρωπινότητά μας. Προτείνει έναν ψηφιακό ανθρωπισμό που υπερασπίζεται την αυτονομία του ανθρώπου έναντι των αλγορίθμων και της ψηφιακής εικόνας εαυτού· που μπορεί να εμπνεύσει πολιτικές και πρακτικές του βίου και να αντισταθεί στην εικονιστική κοινωνία και στην πληθωριστική ελευθερία.

Ο ψηφιακός ανθρωπισμός αμφισβητεί τις νέες ψηφιακές σχέσεις εξουσίας και καλλιεργεί τον στοχασμό και τον αναστοχασμό, αναζητά το νόημα του βίου και δίνει έμφαση στην αυτογνωσία που βασίζεται στο εντός μας και όχι στο μετρήσιμο του εικονιστικού υποκειμένου. Θεωρεί τον άνθρωπο ως ένα αυτόνομο και υπεύθυνο δρώντα με φαντασία που πράττει με άλλους ανθρώπους και όχι ένα απλό πληροφοριακό σύστημα. Υπερασπίζεται τον πνευματικό πολιτισμό έναντι της κυριαρχίας των αλγόριθμων, και αναγνωρίζει τη σημασία του νοήματος για την ανθρωπότητα. Δεν επιχειρεί να καταστείλει την τεχνική εξέλιξη. Αντίθετα, επιθυμεί την ανάπτυξή της για να εμπλουτίσει την ανθρώπινη εμπειρία.

Στην εικονιστική κοινωνία, σχολιάζει ο συγγραφέας, ανθεί ο αυταρχικός λαϊκισμός που απευθύνεται στο θυμικό και δεν είναι απλώς μια τεχνική για την κατάκτηση της εξουσίας. Είναι σύμπτωμα της χαμηλής ποιότητας λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας και της αδυναμίας της εκπαίδευσης να διαμορφώσει δημοκρατικούς πολίτες. Η γλωσσική ακηδία των ημερών συμβάλλει στη μεταλλαγή του πολίτη σε λαϊκιστή. Και από τη μια μεριά, εξιδανικεύεται το παρελθόν και καλλιεργείται η μισαλλοδοξία και ο εθνοκεντρισμός και από την άλλη η φιλοπατρία σχεδόν στιγματίζεται ιδεολογικά, διότι συγχέεται με τον σοβινισμό. Έτσι προκρίνεται ένας επαρχιώτικος διεθνισμός που παραγνωρίζει ότι κάθε κοσμοπολιτισμός προϋποθέτει έναν ευήλιο πατριωτισμό. 

Στη συνέχεια του βιβλίου του, ο Τάσης σχολιάζει την κατάσταση στην Ελλάδα. Εδώ, αναφέρει, επικράτησε το πρότυπο του ήρωα έναντι του εμπόρου και του διανοούμενου και το θεαθήναι και η ορατότητα είναι καθοριστικές έννοιες στον ελληνικό πολιτισμό. Η Ευρώπη ως πατρίδα απουσιάζει. Η απουσία της εκφράζεται άλλοτε ως αδυναμία στην άσκηση αποτελεσματικής κοινής εξωτερικής και δημοσιονομικής πολιτικής και άλλοτε ως ενδοοικογενειακή κρίση, όπου οι φωνές των μελών αντιστοιχούν στη σφοδρότητα της διαφωνίας και στο βάθος των δεσμών τους. 

Για το προσφυγικό – μεταναστευτικό ζήτημα, γράφει, η Δύση αναμφισβήτητα φέρει ιστορική ευθύνη για την πολιτική και οικονομική κατάσταση στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Ο δυτικός ιμπεριαλισμός από τον δέκατο ένατο αιώνα μέχρι τα τέλη του εικοστού εκμεταλλεύτηκε τους φυσικούς πόρους των αποικιών και ενίσχυσε δικτατορίες δημιουργώντας ένα έδαφος πρόσφορο για την άνοδο του θρησκευτικού ριζοσπαστισμού. Για τους ισλαμιστές τρομοκράτες παρατηρεί ότι, δεν εμφορούνται από ένα αίσθημα κοινωνικής αδικίας ή πατριωτισμό, δεν διαθέτουν συγκεκριμένα πολιτικά αιτήματα και δεν απευθύνονται στους ευρωπαϊκούς λαούς για να τους προσηλυτίσουν. Θέλουν απλώς να τους εξολοθρεύσουν ως άπιστους. Η ισλαμική τρομοκρατία λειτουργεί ως θανατηφόρος ιός που εκμεταλλεύεται το κενό νοήματος στη Δύση και την ευθραυστότητα των αξιών και θεσμών της, τροφοδοτώντας ταυτόχρονα τον αυταρχικό λαϊκισμό. 

Είναι ένα βιβλίο που αναλύει τη σύγχρονη ανθρώπινη συνθήκη αποβλέποντας σε ένα φιλοσοφείν που θα συνδράμει στην καθημερινότητά μας, σε μια πρακτική φιλοσοφία.

Η κριτική σκέψη στις μέρες μας, σημειώνει, είναι σε μεγάλο βαθμό ακαδημαϊκή και αυτοαναφορική, ενώ θα όφειλε να αγωνίζεται ενάντια στην ανισότητα, τον αποκλεισμό, τη βία και την ετερονομία, να υπερασπίζεται τη διαφορετικότητα και το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού. Τέλος, δεν παραλείπει να μιλήσει για την κλασική παιδεία, που ομορφαίνει τον βίο μας απαλύνοντας κάπως τη μοναξιά μας ενώπιον του θανάτου. 

Εν κατακλείδι, το βιβλίο του Τάση μας καλεί σε εγρήγορση. Είναι ένα βιβλίο που αναλύει τη σύγχρονη ανθρώπινη συνθήκη αποβλέποντας σε ένα φιλοσοφείν που θα συνδράμει στην καθημερινότητά μας, σε μια πρακτική φιλοσοφία. Απευθύνεται σε όσους διεκδικούν την αυτονομία τους, εκείνους που αποζητούν έναν πληρέστερο βίο, που επιθυμούν να βιώσουν λιγότερο επώδυνα και πιο ευτυχισμένα την εικονιστική συνθήκη, ξέροντας ότι νοήματα, συναισθήματα και επιθυμίες δεν μπορούν να αναχθούν σε αλγόριθμους.