Süddeutsche Zeitung: «Στο χαλί του Προέδρου»

«Ο Recep Tayyip Erdoğan εκπλήρωσε ένα νεανικό του όνειρο με την προσευχή στην Αγία Σοφία. Αλλά πιθανότατα είχε κάτι άλλο στο μυαλό του»

Το ρεπορτάζ του Tomas Avenarius αναφέρει, μεταξύ άλλων:

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας αποτελούσε αίτημα των ισλαμιστών

ιδιαίτερα εδώ και δεκαετίες. Ο Erdoğan, ωστόσο, λειτουργούσε πάντοτε κατευναστικά, δεν έπαιζε τον υποτιθέμενο «άσο στο μανίκι» του. Γιατί τώρα; Η ενέργεια αποσκοπεί στο να αποσπάσει την προσοχή των Τούρκων από την τρέχουσα οικονομική καταστροφή, διαμαρτύρεται η αντιπολίτευση. Η οικονομία καταρρέει, η ανεργία και ο πληθωρισμός αυξάνονται, ο κορωνοϊός επιδεινώνει την κατάσταση, η υποστήριξη προς τον Erdoğan εμφανώς θρυμματίζεται. Ακόμα και αν πάνω από το 50% των Τούρκων από όλα τα κόμματα χαιρετίζουν σε δημοσκοπήσεις την πολιτική του Προέδρου για την Αγία Σοφία, σχεδόν οι μισοί δηλώνουν ότι ο λαϊκιστής επιδιώκει μόνο να αποσπάσει την προσοχή από τα προβλήματα.

Και την ίδια στιγμή θέλει να αποδείξει στον κόσμο -και αυτό αποσπά την προσοχή από την εσωτερική πολιτική- την παντοδυναμία της Τουρκίας. Ταιριάζει με την εικόνα του απειλητικού στην εξωτερική πολιτική ηγέτη, ο οποίος επιδιώκει τους στόχους του στη Συρία, τη Λιβύη και το Ιράκ με στρατιωτική βία και απειλεί να το πράξει στην Ανατολική Μεσόγειο, σαν να ήταν η Τουρκία υπερδύναμη.

Από όλα αυτά δεν πρέπει να λείπει το συναισθηματικό, εθνικό και θρησκευτικό κιτς. Με βάση το τυπικό για τον Erdoğan πολιτικό στυλ του μείγματος εθνικών και ισλαμικών ερεθισμάτων ανυψώθηκαν παντού γιγαντιαίες τουρκικές σημαίες, ενώ η Υπηρεσία Τύπου και Επικοινωνίας δημοσίευσε βίντεο, στο οποίο ένα κορίτσι από την Κιργιζία τραγουδά για την «λαχτάρα όλων των τουρκο-μουσουλμάνων λαών για την Αγία Σοφία». Ακολούθησαν τραγούδια μιας Βόσνιας και άλλων μουσουλμάνων από όλο τον κόσμο. Ο Πρόεδρος έγραψε στο Twitter: «Αγία Σοφία, οι άνεμοι θα φυσούν κάτω από τον τρούλο σου. Ανήκεις σε εμάς από την αρχή του χρόνου και εμείς ανήκουμε σε εσένα». Λίγες μέρες νωρίτερα, ο αρχηγός του κράτους είχε ενημερώσει τον ισλαμικό κόσμο ότι η απόφασή του σήμαινε μια παγκόσμια «αναγέννηση» του Ισλάμ και ένα μεγάλο βήμα προς την «απελευθέρωση» του τζαμιού Al-Aksa στην Ιερουσαλήμ. Περισσότερες προκλήσεις και εντονότερη διεκδίκηση ηγετικού ρόλου δύσκολα θα μπορούσαν να υπάρξουν.

Με την προσευχή της Παρασκευής υπό το βλέμμα όλου του κόσμου, ο Erdoğan πιθανότατα πέτυχε και έναν προσωπικό στόχο ζωής: Να προσευχηθεί στην Αγία Σοφία. «Ένα παιδικό όνειρο γίνεται πραγματικότητα», δήλωσε πρόσφατα. Ο αρχηγός του κράτους προέρχεται από μια οικογένεια που όσο φτωχή ήταν, άλλο τόσο ήταν και θρησκευόμενη. Πήγε σε ισλαμικό σχολείο Imam Hatip, ενώ λόγω της ευρείας φωνής του έγινε αναγνώστης του Κορανίου στην κοινότητα «Το Αηδόνι». Από τα πρώτα βήματά του ως πολιτικός στην οργάνωση της νεολαίας του Ισλαμιστή και αργότερα Πρωθυπουργού Necmettin Erbakan τη δεκαετία του 1980, περιγραφεί τον εαυτό του ως ταπεινό μουσουλμάνο και ζητά από τους Τούρκους να ζήσουν μια ζωή «γύρω από το τζαμί».

Λόγω ενός ισλαμιστικού ποιήματος ο Erdoğan, ο οποίος ήταν τότε Δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης, βρέθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 για σύντομο χρονικό διάστημα στη φυλακή. Η τότε ακόμα αυστηρά προσανατολισμένη στον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους τουρκική Δικαιοσύνη τον έστειλε πίσω από τα κάγκελα. Τι είχε τότε αναφέρει ο Erdoğan; «Τα τζαμιά είναι οι στρατώνες μας, οι μιναρέδες οι ξιφολόγχες μας, οι θόλοι τα κράνη μας και οι πιστοί οι στρατιώτες μας».

Όλα αυτά συγκαταλέγονται στις πτυχές ενός άνδρα που, λίγες μέρες πριν από την πρώτη προσευχή της Παρασκευής, έλεγχε προσωπικά το έργο τοποθέτησης του 2.350 τ.μ. τιρκουάζ πράσινου χαλιού που φέρεται ο ίδιος να επέλεξε και πλήρωσε. Με αυτό καλύφθηκε το μαρμάρινο πάτωμα των 1.500 ετών, πάνω στο οποίο κάποτε στέφονταν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Εκτός από τη σημασία της για τη χριστιανική Ορθοδοξία και την αξία της στην Ιστορία της Τέχνης, η Αγία Σοφία αντιπροσωπεύει πρωτίστως τη νίκη των Οθωμανών έναντι των Βυζαντινών -τη νίκη του Ισλάμ έναντι του Χριστιανισμού. Στην πρόσκληση για την τελετή περιλαμβανόταν και ένα απόσπασμα από το Κοράνι: «Οι χώροι προσευχής του Θεού χτίζονται από εκείνους που πιστεύουν στον Αλλάχ και την Τελευταία Ημέρα, που προσεύχονται και που δίδουν ελεημοσύνη και δεν φοβούνται κανέναν εκτός από τον Θεό».

Η πρόσκληση απευθύνθηκε σε εκατοντάδες θρησκευτικούς αξιωματούχους, πολιτικούς και άλλες προσωπικότητες: «Τιμήστε μας παρευρισκόμενοι στα εγκαίνια του Μεγάλου Τζαμιού της Αγίας Σοφίας, παρουσία του Προέδρου μας Recep Tayyip Erdoğan». Παρέμεινε ανεπιβεβαίωτο το αν προσκλήθηκαν ο Πάπας Φραγκίσκος και ο Ορθόδοξος Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης, κάτι που θα ήταν δύσκολο να φανταστεί κανείς. Ο Πάπας εμφανίστηκε «πολύ λυπημένος» για τα νέα της μετατροπής. Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος με έδρα την Κωνσταντινούπολη προειδοποίησε ότι η απόφαση θα απογοητεύσει «εκατομμύρια χριστιανούς παγκοσμίως» και θα καταστήσει την Αγία Σοφία «αφορμή για αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις στον 21ο αι.».

Στην πραγματικότητα, το κτίσμα δεν ήταν εκκλησία εδώ και σχεδόν 600 χρόνια. Το χτύπημα του Erdoğan δεν στοχεύει τις μικρές, πολιτικά ασήμαντες χριστιανικές μειονότητες στην Τουρκία. Ο στόχος του είναι οι κοσμικοί, οι κληρονόμοι του Kemal Atatürk. Οι κοσμικοί αποτελούν τον πυρήνα της αντιπολίτευσης εναντίον του Erdoğan, των οποίων ιδανικό είναι το κοσμικό κράτος του «πατέρα των Τούρκων».

Πώς το είπε ο Erdoğan; «Η Αγία Σοφία απαλλάσσεται από τις αλυσίδες της δουλείας». Αυτό που εννοούσε ήταν η αδυσώπητη διαταγή του μεταρρυθμιστή Atatürk να γίνει το πιο σημαντικό οθωμανικό τζαμί ένα ποταπό μουσείο, με απαγόρευση προσευχής, εισιτήρια εισόδου και τουρίστριες με κοντές φούστες. Είχε τους λόγους του ο επικεφαλής του κόμματος του Atatürk όταν δήλωσε ότι δεν δέχτηκε την πρόσκληση για προσευχή επειδή «πολιτικοποιεί τη θρησκεία». Ο ηγέτης της CHP, όπως όλοι οι κοσμικοί, φοβάται ότι ο Erdoğan επιδιώκει να μετατρέψει την Τουρκία σε ένα κράτος που θα κυβερνάται από έναν πανισχυρό Υπερ-Πρόεδρο, ο οποίος δεν θα αρνείται την ισλαμική-οθωμανική κληρονομιά του, αλλά θα προσανατολίζεται στο ένδοξο παρελθόν και, ως συντηρητικό ισλαμικό έθνος, θα διαδραματίζει ρόλο πρωτοπόρου για τους μουσουλμάνους παγκοσμίως.

Η ημερομηνία της προσευχής της Παρασκευής δείχνει πόσο το όλο θέμα στρέφεται εναντίον των κοσμικών: Η 24η Ιουλίου είναι η επέτειος της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης. Η συνθήκη του 1923 διόρθωσε τις συνθήκες μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι οποίες ήταν επαίσχυντες για τους κληρονόμους των Οθωμανών. Μετά το 1918 οι νικηφόρες δυνάμεις μοίρασαν μεταξύ τους την αυτοκρατορία. Σε κάθε περίπτωση, ο Atatürk έσωσε με έναν απελευθερωτικό πόλεμο τον κρατικό κορμό της αυτοκρατορίας προσανατολίζοντάς της σε μια σύγχρονη Δημοκρατία. Ωστόσο, πολλοί μη κεμαλιστές δυσφημίζουν τη Συνθήκη ως ένα ταπεινωτικό ιδρυτικό έγγραφο του κράτους του Atatürk.

Έτσι, παραμένει ανοιχτό το τί επιδιώκει ο Erdoğan: Την ένταξη του ισλαμικού-οθωμανικού παρελθόντος σε μια σύγχρονη τουρκική Δημοκρατία; Ή ένα αυταρχικό κράτος με επικεφαλής έναν σχεδόν παντοδύναμο Πρόεδρο, έναν δεύτερο, αυτή τη φορά νεο-οθωμανικά σκεπτόμενο Atatürk; Υποστηρίζει εσωτερικά τη διαβόητη φράση του το 1998: «Η Δημοκρατία είναι μόνο το τρένο, στο οποίο πηδήξαμε μέχρι να φτάσουμε στο στόχο μας»; Ο Murat Belge, ο οποίος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Bilgi της Κωνσταντινούπολης, προειδοποίησε: «Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας φέρνει την Τουρκία πιο κοντά στο κοινωνικό μοντέλο που έχει ο Erdoğan στο μυαλό του». Στο τέλος βρίσκεται «ο στόχος ενός ισλαμικού μονοκομματικού κράτους». Είναι αλήθεια αυτό; Θα φανεί. Προς το παρόν, θα γίνονται προσευχές στο τιρκουάζ-πράσινο χαλί του Erdoğan.