FAZ: «Τούρκος αγαπάει Ελληνίδα»

«Η Αθήνα και η Άγκυρα διατηρούν εχθρικές σχέσεις μεταξύ τους. Αλλά ένα ελληνικό νησί και μια τουρκική παράκτια πόλη δείχνουν ότι τα πράγματα μπορούν να είναι και διαφορετικά»

Κάθε ημέρα στις δέκα το πρωί, τα γεμάτα εκδρομικά σκάφη αναχωρούν από το λιμάνι του Κας. Πάνω από είκοσι σκάφη κατευθύνονται ανατολικά. Ο προορισμός είναι η αρχαία πόλη Κέκοβα, 30 χιλιόμετρα μακριά. Πριν από αιώνες η πόλη βυθίστηκε στα τιρκουάζ νερά της ακτής της Λυκίας. Το βράδυ τα εκδρομικά σκάφη επιστρέφουν στο δημοφιλές παραθαλάσσιο θέρετρο μεταξύ Αττάλειας και Αλικαρνασσού.

Ωστόσο, από τις 14 Μαρτίου πέρυσι, κανένα σκάφος δεν σταματά στο Καστελλόριζο, το μεγαλύτερο νησί στα ανοιχτά του Κας. Με την έναρξη της πανδημίας, η συγκοινωνία μεταξύ των δύο πορθμείων σταμάτησε. Μόνο 3,8 ναυτικά μίλια χωρίζουν τα δύο λιμάνια, δηλαδή είκοσι λεπτά με το πλοίο. Στο στενότερο σημείο, η απόσταση μεταξύ της τουρκικής ηπειρωτικής χώρας και του ελληνικού νησιού είναι μόλις 2.100 μέτρα. Κανένα άλλο ελληνικό νησί δεν βρίσκεται τόσο κοντά στην ηπειρωτική Τουρκία. Το Καστελλόριζο είναι το πιο απομακρυσμένο ελληνικό έδαφος στην Ανατολική Μεσόγειο, 130 χιλιόμετρα από τη Ρόδο, το κοντινότερο ελληνικό νησί.

Στον πεζόδρομο στο Κας μπορεί κανείς να δει καθαρά πώς οι κοκκινωποί βράχοι του Καστελλόριζου υψώνονται απότομα πάνω από την Μεσόγειο. Γι’ αυτό και οι Ιταλοί, οι οποίοι είχαν την κυριαρχία στα Δωδεκάνησα από το 1922 έως το 1945, ονόμασαν το νησί «κόκκινο φρούριο». Αρχικά ονομαζόταν «Μεγίστη» από τους Έλληνες, και εξακολουθεί να ονομάζεται «Meis Adasi» από τους Τούρκους.

Ένα τουρκικό πολεμικό πλοίο είναι αγκυροβολημένο μπροστά από το λιμάνι του Κας και ένα ελληνικό μπροστά από το Καστελλόριζο. Το νησί διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην διαμάχη για την Ανατολική Μεσόγειο. Το γεγονός ότι το μικρότερο από 10 τετραγωνικά χιλιόμετρα νησί αφαιρεί από την Τουρκία μεγάλο κομμάτι υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στην Μεσόγειο που περιέχει ίσως σημαντικούς ορυκτούς πόρους, αποτελεί αγκάθι για την ηγεσία στην Άγκυρα.

Τα σύνορα μεταξύ της Τουρκίας και της ΕΕ διατρέχουν την στενή λωρίδα θάλασσας στο ενδιάμεσο. Η εγγύτητα προς την ΕΕ έγινε γνωστή μεταξύ των Σύρων προσφύγων το 2015. Σε κάποιες μεμονωμένες περιπτώσεις επεχείρησαν να περάσουν στο Καστελλόριζο με φουσκωτές βάρκες, αναφέρουν κάτοικοι της περιοχής. Το ελληνικό Λιμενικό, ωστόσο, τους απωθούσε, με αποτέλεσμα το σύντομο πέρασμα από το Κας στο Καστελλόριζο να μην καταστεί ποτέ μέρος της προσφυγικής διαδρομής. Στην πλατεία του λιμανιού του Κας, ένα άγαλμα που δείχνει τον Atatürk σε περίσκεψη κοιτάζει απέναντι προς το νησί. Όταν ιδρύθηκε η Τουρκική Δημοκρατία το 1923, ξεκίνησε η ανταλλαγή των πληθυσμών. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί αναγκάστηκαν να φύγουν από την Τουρκία και οι μουσουλμάνοι από την Ελλάδα. Εξαιρέσεις απετέλεσαν η Κωνσταντινούπολη και η ελληνική περιοχή της Θράκης. Εκείνη την εποχή, η πλειοψηφία των Ελλήνων που κατοικούσαν στο Κας αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει και πολλοί εγκαταστάθηκαν στο νησί απέναντι.

Και όμως δεν αναπτύχθηκε εχθρότητα μεταξύ της πόλης και του νησιού. Η μεγάλη μεταξύ τους εξάρτηση δεν επέτρεψε να αναπτυχθούν τέτοια αισθήματα, η θάλασσα τους ένωνε για πάντα. Άλλωστε, το γραφικό, αλλά απομονωμένο Κας δεν ήταν προσβάσιμο μέσω ασφαλτοστρωμένης οδού μέχρι τη δεκαετία του 1970 και τα πλησιέστερα αεροδρόμια βρίσκονται ακόμη και σήμερα πολύ μακριά. Το Κας, του οποίου το ελληνικό κέντρο της πόλης προστατεύεται ως μνημείο, εξακολουθεί να επωφελείται απ’ αυτό, καθώς μέχρι σήμερα έχει γλιτώσει από τον μαζικό τουρισμό. Ήταν η πανδημία που έκοψε τους στενούς ανθρώπινους δεσμούς μεταξύ της τουρκικής πόλης και του ελληνικού νησιού. «Οι περισσότεροι ξένοι τουρίστες πήγαιναν πάντοτε από εδώ στο Καστελλόριζο», δηλώνει ο Fethi Öztürk. Ο επικεφαλής της Meis Express έβλεπε τα οχηματαγωγά του να φεύγουν καθημερινά για Καστελλόριζο. Αλλά δεν έχει αυταπάτες: «Φέτος δεν θα γίνουν ταξίδια προς το Καστελλόριζο».

Αυτό δεν πλήττει μόνο τον Τούρκο επιχειρηματία. Αποτελεί μεγάλο πλήγμα και για το ελληνικό νησί. Το 2019, τα πλοία από το Κας μετέφεραν 35.000 ανθρώπους στο Καστελλόριζο. Το 60% εξ αυτών ήταν ξένοι παραθεριστές. Αλλά και Τούρκοι από το Κας και όλη την Τουρκία εκμεταλλεύονταν την εγγύτητα του νησιού. Διότι με μια νησιωτική βίζα, για την οποία χωρίς ιδιαίτερο κόπο κατέθεταν αίτηση αρκετές ημέρες πριν από το ταξίδι τους, είχαν την δυνατότητα να επισκέπτονται τα ελληνικά νησιά, και μόνον αυτά, έως και επτά ημέρες. Χρήση της δυνατότητας αυτής έκαναν πολλοί μέχρι τον Μάρτιο του 2020, και ταξίδευαν στα Δωδεκάνησα αλλά και στο Αιγαίο.

Από την άλλη πλευρά, 6.000 Έλληνες από το Καστελλόριζο μετέβησαν στο Κας το 2019, οι περισσότεροι από αυτούς για ψώνια. Άλλοι για να ξεφύγουν από την φρενίτιδα του νησιού για μια μέρα και να νιώσουν την ατμόσφαιρα του κέντρου της πόλης στο Κας με τους 5000 κατοίκους της. Άλλωστε, οι ηλικιωμένοι κάτοικοι του Καστελλόριζου εξακολουθούν να μιλούν καλά τουρκικά, λέει ο Öztürk, ο οποίος μετέβαινε συχνά στο Καστελλόριζο για επαγγελματικούς λόγους. Στο λιμάνι υπήρχε διαθέσιμο ένα ταχύπλοο για να μεταφέρει τους ασθενείς γρήγορα στο νοσοκομείο του Κας, ακόμη και μέσα στην νύχτα.

«Ήταν κυρίως οι Έλληνες που αγόραζαν κάθε Παρασκευή στην αγορά φρέσκα φρούτα και λαχανικά», λέει ο Ibrahim. Ο αγρότης από το χωριό Margaz κοντά στο Κας πουλάει τα προϊόντα του εδώ και τρεις δεκαετίες. Αλλά ποτέ δεν είχε ζήσει τόσο άσχημες μέρες όπως αυτές που βιώνει σήμερα, παραπονείται. Από τότε που οι Έλληνες σταμάτησαν να έρχονται, οι πωλήσεις του μειώθηκαν κατά το ήμισυ.

«Η αγορά της Παρασκευής δεν ήταν η μόνη μου δουλειά», συνεχίζει ο Ibrahim. Γιατί σχεδόν καθημερινά δεχόταν τηλεφωνικά παραγγελίες από το Καστελλόριζο και μετέφερε φρέσκα προϊόντα στο νησί με το επόμενο πλοίο. «Τώρα όλα έχουν χαθεί». Οι Έλληνες πελάτες του έγιναν καλοί φίλοι με τα χρόνια, λέει. Δεν τους έχει δει όμως πλέον εδώ και καιρό. Σήμερα το Καστελλόριζο παίρνει ό,τι χρειάζεται από τη Ρόδο αντί για την τουρκική ηπειρωτική χώρα.

Στις 21 Ιουλίου 2020 δεν ήταν όμως τα ελληνικά αεροσκάφη που πέταξαν πάνω από το Καστελλόριζο, αλλά δύο μαχητικά F-16 της Τουρκικής Πολεμικής Αεροπορίας. Το τουρκικό ερευνητικό σκάφος Oruç Reis είχε αποπλεύσει λίγες ώρες νωρίτερα για να πραγματοποιήσει έρευνες για φυσικό αέριο νότια του νησιού, σε περιοχή που ανήκει στην Ελλάδα σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο. Για τον λόγο αυτό συνοδευόταν από τουρκικά πολεμικά πλοία. Το προηγούμενο Σάββατο, το τουρκικό γεωτρητικό σκάφος Yavuz είχε ήδη ξεκινήσει με προορισμό περιοχή στον Νότο της Κύπρου, την οποία η κυπριακή κυβέρνηση είχε ήδη παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στις εταιρείες Ενέργειας Eni και Total.

Τουρκικές φρεγάτες έπλεαν στην Ανατολική Μεσόγειο, τουρκικά πολεμικά πλοία κινούνταν ήδη νοτίως των ελληνικών νησιών της Ρόδου και της Κρήτης. Τότε η κυβέρνηση στην Αθήνα, ανήσυχη από τις εξελίξεις, κήρυξε κατάσταση συναγερμού. Αντέδρασε στέλνοντας μαχητικά αεροσκάφη, ενώ πλοία του Πολεμικού Ναυτικού έπλευσαν προς το Καστελλόριζο. Η σύγκρουση πήρε επικίνδυνες διαστάσεις. Η Καγκελάριος Angela Merkel κατόρθωσε καταρχήν να την διευθετήσει μετά από πολλές τηλεφωνικές συνομιλίες με τον Τούρκο Πρόεδρο Tayyip Erdogan και τον Έλληνα Πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη.

Στη διαμάχη η Ελλάδα έχει τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 με το μέρος της. Η Σύμβαση κατοχυρώνει σε μικρά αλλά κατοικημένα νησιά την ίδια ΑΟΖ με την ηπειρωτική χώρα. Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, επιμένει σε έναν δίκαιο νέο κανονισμό, καθώς το μικρό νησί Καστελλόριζο στρεβλώνει την κατανομή των δικαιωμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο σε βάρος της Τουρκίας. Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Mevlüt Çavuşoglu χαρακτηρίζει «απαράδεκτο» το γεγονός ότι το μικρό νησί διεκδικεί μια θαλάσσια περιοχή 200 μιλίων προς όλες τις κατευθύνσεις -εις βάρος της Τουρκίας, της χώρας με τις μεγαλύτερες ακτές της Μεσογείου. Λόγω αυτού του απειλητικού σεναρίου η Ελλάδα σταθμεύει στρατιώτες στο Καστελλόριζο, το οποίο στην πραγματικότητα θα έπρεπε να είναι αποστρατικοποιημένο. Τακτικοί επισκέπτες του Καστελλόριζου προερχόμενοι από το Κας εκτιμούν ότι περισσότεροι από τους μισούς εκ των 2.000 κατοίκων του νησιού είναι στρατιώτες. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, 15.000 άνθρωποι ζούσαν στην άλλοτε σημαντική πόλη-λιμάνι. Το 1946 όμως ένας σεισμός κατέστρεψε τμήματα της πόλης. Οι περισσότεροι εγκατέλειψαν το νησί, πολλοί μετανάστευσαν στην Αυστραλία. Το 1947 η βρετανική στρατιωτική διοίκηση παραχώρησε το Καστελλόριζο και όλα τα άλλα νησιά των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Για πολύ καιρό το Καστελλόριζο έμοιαζε με πόλη-φάντασμα. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες ξεκίνησε μια αναγέννηση. Μερικοί πρώην νησιώτες που πλούτισαν στην Αυστραλία, επέστρεψαν, τουλάχιστον προσωρινά. Η ιταλική ταινία «Mediterrano», η οποία κέρδισε το Όσκαρ το 1992 και αναφέρεται στην ζωή στο νησί το 1941, φέρνει έκτοτε πολλούς Ιταλούς τουρίστες στο Καστελλόριζο. Και αφότου ένας Αλβανός άνοιξε τον πρώτο φούρνο πριν από δύο δεκαετίες, τον ακολούθησαν και άλλοι τριακόσιοι Αλβανοί. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν χώρο να προσευχηθούν. Γιατί μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, το μοναδικό τζαμί του νησιού μετατράπηκε σε μουσείο. Οι Τούρκοι από την πλευρά τους ανέλαβαν δράση στην ηπειρωτική χώρα: Μετέτρεψαν την εκκλησία του Κας σε τζαμί και το σπίτι που διέμενε ο ιερέας σε χώρο όπου διδάσκεται το Κοράνι.

Στο Καστελλόριζο, οι τετρακόσιοι Έλληνες πολίτες που υποστηρίζονται σε μεγάλο βαθμό με επιδοτήσεις από την Αθήνα ζουν κυρίως από τον Τουρισμό. Λειτουργούν εστιατόρια και καφετέριες, δύο ξενοδοχεία και μερικούς ξενώνες. Η Γωγώ Καρυδογιάννη ξεκίνησε την νέα της δουλειά σε ένα από τα εστιατόρια στις 19 Ιουνίου 2019. Εργαζόταν ως σερβιτόρα και βοηθούσε στην κουζίνα. Την επόμενη μέρα, ο Kerem Ercüment, αρχιμηχανικός σε ένα από τα οχηματαγωγά που έφταναν καθημερινά από το Κας, επισκέφτηκε το εστιατόριο. Αυτός και ο ιδιοκτήτης του, Νίκος Ασβεστής, είχαν γίνει φίλοι. Έτσι γνωρίστηκαν με την Καρυδογιάννη. Στην αρχή δεν της άρεσε, καθώς είχε υπηρετήσει στον ελληνικό Στρατό και δεν ήθελε να έχει καμία σχέση με Τούρκους. Μετά από μερικές εβδομάδες, ο Ercüment την έπεισε να πάει στο Κας και είδε ότι οι άνθρωποι εκεί είναι διαφορετικοί απ’ ό,τι της έλεγαν επί χρόνια. «Δεν είναι εχθροί μας, είναι φιλικοί και αξιαγάπητοι». Σήμερα, ο Kerem και η Γωγώ ζουν μαζί, στην πλαγιά πάνω από την παλιά ελληνική παλιά πόλη του Κας με θέα το Καστελλόριζο. Η τουρκική και η ελληνική σημαία κρέμονται η μία δίπλα στην άλλη στο διαμέρισμα. Η Γωγώ θυμάται πώς ο Kerem της είχε πει κάποια στιγμή: «Μπορεί να είμαι Τούρκος και μουσουλμάνος, εσύ Ελληνίδα και χριστιανή, και όμως έχουμε τις ίδιες ευαισθησίες και τους ίδιους πόνους».

Τις περισσότερες φορές μιλούν στα Aγγλικά. Οι γνώσεις του στα Ελληνικά και της Γωγώς στα Tουρκικά έχουν βελτιωθεί. «Μιλάμε για πολλά, όχι όμως για την Πολιτική και την Θρησκεία», λέει ο Kerem. Τα δύο αυτά θέματα απλώς διχάζουν. Η Γωγώ δεν έχει πείσει ακόμα τους γονείς της στο Καστελλόριζο ότι αγαπά έναν Τούρκο, αλλά οι παππούδες της το έχουν αποδεχτεί. «Και αυτό παρά το γεγονός ότι έχουν υποφέρει από τους Τούρκους», προσθέτει. Δεδομένου ότι η Γωγώ χρειάζεται χαρτιά από την Αθήνα για τον γάμο της, στην οποία δεν μπορεί να ταξιδέψει αυτήν τη στιγμή, ο γάμος έχει αναβληθεί προς το παρόν. Αργότερα όμως σχεδιάζουν να παντρευτούν στο Καστελλόριζο.

Όλοι στο Κας είναι φιλικοί απέναντί της. Στο νέο της σπίτι, μόνο το κάλεσμα του μουεζίνη της θυμίζει πού ζει τώρα. Αλλά στις 21 Ιουλίου 2020 αισθάνθηκε διαφορετικά. Μιλούσε στο τηλέφωνο με τη γιαγιά της στο Καστελλόριζο, όταν της φώναξε απελπισμένα: «Θα πεθάνουμε, οι Τούρκοι πετούν πάνω από τα κεφάλια μας, να προσέχεις!».

Η ανταπόκριση από το Κας της Τουρκίας του Rainer Hermann, πολιτικού συντάκτη για θέματα Τουρκίας και Μέσης Ανατολής της Frankfurter Allegemeine Zeitung.