FAZ: Σειρήνες από την Ακρόπολη

«Στη διαμάχη για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα, η Αγγλία βρίσκεται υπό πίεση. Όμως ο Boris Johnson δεν τολμά να πάρει την απόφαση»

Frankfurter Allgemeine Zeitung (Gina Thomas).

Ως θαυμαστής του Περικλή, ο οποίος ενέπνευσε την αναδιαμόρφωση της Ακρόπολης μετά από τη νίκη επί των Περσών τον 5ο αι. π.Χ., ο Boris Johnson υποστήριξε κάποια στιγμή ότι «σκέφτηκε σε βάθος» το ζήτημα των γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτή τη στιγμή, ωστόσο, ο Βρετανός Πρωθυπουργός έχει άλλες ανησυχίες από το να σπάει το κεφάλι του με τα αιτήματα της Ελλάδας για επιστροφή των τμημάτων των μαρμάρινων διακοσμήσεων του ναού της Αθηνάς, τα οποία ο Λόρδος Elgin αφαίρεσε από την Ακρόπολη στις αρχές του 19ου αι. και κατόπιν πώλησε στο βρετανικό κράτος για φύλαξη από το Βρετανικό Μουσείο.

Όπως και η ίδια η πολιτική μοίρα του Johnson, έτσι και η διαμάχη για τα γλυπτά, η οποία συνεχώς αναζωπυρώνεται, έχει πάρει νέα τροπή. Οι Times, εφημερίδα που μέχρι τώρα τασσόταν σταθερά υπέρ της παραμονής των λεγόμενων «Ελγινείων Μαρμάρων» στη Μεγάλη Βρετανία, ζήτησαν πρόσφατα την επιστροφή τους. Οι καιροί και οι συνθήκες έχουν αλλάξει, υποστήριξαν, και τα γλυπτά ανήκουν στην Αθήνα. Το να χωρίζει κανείς καλλιτεχνικά δημιουργήματα είναι σαν να αφαιρεί τον «Άμλετ» από το σύνολο των έργων του Σαίξπηρ και να ισχυρίζεται ότι τα δύο μπορούν να υπάρχουν χωριστά, υποστήριξε η εφημερίδα.

Όπως και με την αθώωση εκείνων που γκρέμισαν το μνημείο στο Bristol πριν από δύο εβδομάδες, κατεβάζοντας το μαικήνα Edward Colston από το βάθρο του στο πλαίσιο του παγκόσμιου κύματος διαμαρτυριών ενάντια στις υποτιθέμενες αποδείξεις της υπεροχής της λευκής φυλής, το άρθρο γνώμης εντάσσει τη μεταστροφή της κοινής γνώμης στο ζήτημα της αντιμετώπισης δύσκολων θεμάτων του παρελθόντος. Η συζήτηση για τα γλυπτά του Παρθενώνα δεν σχετίζεται με την αποικιοκρατία, αλλά έχει συμπεριληφθεί στην τρέχουσα συζήτηση περί αποκατάστασης, η οποία εξαναγκάζει τα μουσεία της Δύσης να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους. Οι δημοσκοπήσεις στη Βρετανία καταδεικνύουν τη μεταβολή των επιχειρημάτων υπέρ και κατά της επιστροφής. Σε μια δημοσκόπηση του Νοεμβρίου 2021, το 59% των ερωτηθέντων υποστήριξε ότι τα γλυπτά θα πρέπει να επιστραφούν στον τόπο προέλευσής τους. Μόνο το 16% τάχθηκε υπέρ της παραμονής στη Βρετανία. Πριν από οκτώ χρόνια, μόνο το 37% ήταν υπέρ της επιστροφής, ενώ το 23% εμφανιζόταν αντίθετο.

Μια άλλη ένδειξη του αυξανόμενου βάρους των ελληνικών επιχειρημάτων είναι η ονομασία των γλυπτών στο Βρετανικό Μουσείο. Σε μια παθιασμένη έκκληση για την επιστροφή τους, η Ελληνίδα Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη είχε δηλώσει σε παρουσία της στην Οξφόρδη το 1986 ότι υπάρχουν ο «Δαυίδ» από τον Μιχαήλ Άγγελο, ο «Μυστικός Δείπνος» του da Vinci, ο «Ερμής» του Πραξιτέλους και οι «Ψαράδες στη Θάλασσα» του Turner, αλλά όχι τα «Ελγίνεια Μάρμαρα». Οι βρετανικές αξιώσεις ενσωματώνονται στον όρο αυτό, ο οποίος βασίζεται στο όνομα του Σκωτσέζου ευγενή που μετέφερε τα γλυπτά στην Αγγλία. Στο μεταξύ, ο όρος «Γλυπτά του Παρθενώνα» έχει γίνει ευρέως αποδεκτός και στη Βρετανία.

Ασφαλώς, η εξουδετέρωση ορισμένων από τα ισχυρότερα επιχειρήματα κατά της μεταφοράς των μαρμάρινων πλακών συνέβαλε στη μεγαλύτερη δεκτικότητα υπέρ της αποκατάστασης. Παλαιότερα είχε γίνει επίκληση στην έντονη ατμοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα και την έλλειψη κατάλληλου εκθεσιακού χώρου. Από το 2009, ωστόσο, το νέο Μουσείο της Ακρόπολης δηλώνει φωναχτά έτοιμο να υποδεχθεί τα μάρμαρα από το Λονδίνο. Πρόσφατα, η συμφωνία μεταξύ του περιφερειακού Αρχαιολογικού Μουσείου Antonino Salinas του Παλέρμο και του Μουσείου της Ακρόπολης για τον μακροπρόθεσμο δανεισμό τμήματος ζωφόρου από την ανατολική πλευρά του Παρθενώνα έφερε το θέμα στα πρωτοσέλιδα. Το μικρό θραύσμα με το πόδι της θεάς Αρτέμιδος δόθηκε στην Αθήνα για δύο χρόνια το 2008 ως δάνειο. Τώρα θα παραμείνει στην Αθήνα για οκτώ χρόνια βάσει του ιταλικού Νόμου περί Αρχαιοτήτων, αλλά πιστεύεται ότι δεν θα επιστρέψει ποτέ στο Παλέρμο. Σε αντάλλαγμα, οι Σικελοί θα πάρουν μέχρι νεοτέρας ένα άγαλμα της Αθηνάς και έναν αμφορέα.

Η συμφωνία ανταλλαγής ήταν ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς το Λονδίνο και άλλες πόλεις των οποίων τα μουσεία, όπως το Λούβρο, το Μουσείο της Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη, το Εθνικό Μουσείο της Δανίας στην Κοπεγχάγη και το Βατικανό, φιλοξενούν κομμάτια από τον Παρθενώνα. Στην τελετή παραλαβής του θραύσματος από τη Σικελία, ο Έλληνας Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έκανε λόγο για σημαντικό βήμα που ανοίγει το δρόμο και σε άλλα μουσεία να ακολουθήσουν παρόμοια πορεία. Πάνω απ’ όλα θα πρέπει το Βρετανικό Μουσείο να αντιληφθεί ότι ήρθε ο καιρός τα γλυπτά του Παρθενώνα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, πρόσθεσε. Οι Times έγραψαν ότι οι Έλληνες πιστεύουν ότι έχουν πλέον πολύ σοβαρά επιχειρήματα έναντι του Βρετανικού Μουσείου. Η προοπτική μόνιμης διευθέτησης μεταξύ Παλέρμο και Αθήνας αυξάνει την πίεση στο Βρετανικό Μουσείο. Ωστόσο, η ελληνική αξίωση για ιδιοκτησία στέκεται εμπόδιο σε ένα δανεισμό μεταξύ Λονδίνου και Αθήνας, ενδεχόμενο που έχει κάποιες φορές εξεταστεί. Ο κίνδυνος να μην επιστρέψει το δάνειο η Αθήνα είναι πολύ μεγάλος για τους Βρετανούς.

Τα γλυπτά του Παρθενώνα έγιναν πρωτοσέλιδο στα τέλη του περασμένου έτους κατά την επίσκεψη Μητσοτάκη στον Boris Johnson. Ο επισκέπτης επεχείρησε να κολακεύσει τον οικοδεσπότη του περιγράφοντας τον πρώην φοιτητή της Κλασικής Φιλολογίας ως «αληθινό φιλελληνιστή». Ο Johnson κατανοεί τη μοναδική σύνδεση μεταξύ νεωτερικότητας και αρχαιότητας και τη δύναμη των αισθημάτων των Ελλήνων για το θέμα, συνέχισε ο Μητσοτάκης σε άρθρο του στην Daily Mail. Παρέπεμψε μάλιστα στον πόλεμο της Ελλάδος για Ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία πριν από ακριβώς διακόσια χρόνια, στον οποίο η Βρετανία στάθηκε στο πλευρό των Ελλήνων στον αγώνα τους για ελευθερία. Ο Μητσοτάκης ρώτησε αν θα μπορούσε να υπάρξει μια ισχυρότερη έκφραση του οράματος του Johnson για μια νέα, με αυτοπεποίθηση, ανοιχτή και πραγματικά παγκόσμια Βρετανία από το να επιστρέψει η κυβέρνησή του τα γλυπτά του Παρθενώνα.

Λίγο μετά τη συνάντηση αποκαλύφθηκε ότι ο Johnson είχε στο παρελθόν δείξει ενσυναίσθηση προς τις ελληνικές θέσεις. Ως Πρόεδρος της Oxford Union ήταν αυτός που είχε καλέσει τη Μερκούρη το 1986 σε συζήτηση για την επιστροφή των λεγόμενων «Ελγινείων Μαρμάρων». Λίγο πριν από την εκδήλωση είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο, στο οποίο τάχθηκε στο πλευρό των Ελλήνων με τη χαρακτηριστική του τάση προς την υπερβολή. Ο Johnson είχε αποκαλέσει τη «μεγάλη λεηλασία» του Elgin ως μία από τις δύο καταστροφές που έχει βιώσει ο Παρθενώνας στην ιστορία του. «Η ενσάρκωση στα γλυπτά» του ελληνικού εθνικού πνεύματος θα πρέπει να εγκαταλείψει αυτή τη «βόρεια κουλτούρα ενοχής που πίνει ουίσκι» και να εκτεθεί εκεί που ανήκει: «Σε μια χώρα με το λαμπερό φως του ηλίου και το τοπίο του Αχιλλέα». Εκεί τα γλυπτά θα φροντίζονται προσεκτικά σε ένα νέο Μουσείο μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από την Ακρόπολη, σε αντίθεση με το Βρετανικό Μουσείο το 1938, όταν «μανιακές πλύστρες» προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο μάρμαρο τρίβοντάς το με χάλκινες βούρτσες. Ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα ο Johnson, τότε Δήμαρχος του Λονδίνου, υιοθέτησε μια πιο μετριοπαθή στάση σε επιστολή του προς Έλληνα πολιτικό. Τα γλυπτά δεν θα έπρεπε ποτέ να είχαν αφαιρεθεί, αλλά παρ’ όλη την κατανόηση για το αίτημα επιστροφής τους, ο ίδιος είναι υποχρεωμένος «να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα του Λονδίνου συνολικά».

Έναντι του Μητσοτάκη ο Johnson απέφυγε να λάβει θέση υποστηρίζοντας ότι η αποκατάσταση αποτελεί ζήτημα αρμοδιότητας του Διοικητικού Συμβουλίου του Βρετανικού Μουσείου. Το Μουσείο, από την άλλη πλευρά, επικαλείται νόμο του 1963, ο οποίος με ελάχιστες εξαιρέσεις απαγορεύει τις πωλήσεις. Υποστηρίζει επίσης ότι θα ήταν ωφέλιμο να μοιραστούν τα γλυπτά του Παρθενώνα μεταξύ δύο μεγάλων Μουσείων που διηγούνται ιστορίες που αλληλοσυμπληρώνονται –την ιστορία της Αθήνας το Μουσείο της Ακρόπολης, αυτή ενός ιστού παγκόσμιων πολιτισμών το Βρετανικό Μουσείο.

Με δεδομένη την ατμόσφαιρα που επικρατεί αυτήν την περίοδο, είναι αμφίβολο πόσο μπορεί να αντέξει αυτό το επιχείρημα. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο τότε Βρετανός Πρέσβης στην Αθήνα προέβλεψε ότι οι Βρετανοί τελικά δεν θα καταφέρουν να βγουν νικητές από τη διαμάχη. Συμβούλεψε μάλιστα την κυβέρνησή του να κρατήσει όσο πιο χαμηλά γίνεται το κεφάλι και να αποφύγει τα αμυντικά επιχειρήματα. «Οι Έλληνες γνωρίζουν ότι θα μπορούσαμε, αν θέλαμε, να νομοθετήσουμε: Το πρόβλημα για αυτούς είναι ότι δεν το θέλουμε».

Υπερασπιζόμενος την αξίωση επαναπατρισμού των μαρμάρων, ο φοιτητής τότε Johnson είχε πει ότι η επιστροφή των γλυπτών θα έπρεπε να γίνει με νόμο. Αυτό φαινόταν σαν ένα λίγο-πολύ ανυπέρβλητο εμπόδιο, είχε τονίσει τότε, αλλά θα μπορούσε να γίνει σε ένα απόγευμα. Η διαχείριση των ανθρώπινων λειψάνων και των απαλλοτριώσεων περιουσιών Εβραίων κατά την εποχή του Hitler ρυθμίστηκε με νόμο τα τελευταία χρόνια που θα μπορούσε να παρέχει κατευθυντήριες γραμμές και να επιτρέψει τις αποκαταστάσεις από τα βρετανικά μουσεία, των οποίων οι συλλογές είναι κατά βάση αναπαλλοτρίωτες. Το 1816 η αγορά των «Ελγίνειων Μαρμάρων» αποφασίστηκε από το Κοινοβούλιο μετά από ενδελεχή εξέταση. Αν δεν υπάρξει μια τέτοια διαδικασία, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μία ρύθμιση για τα γλυπτά ή οποιοδήποτε άλλο αμφιλεγόμενο πολιτιστικό αγαθό που κατέχουν βρετανικά μουσεία.