Τα πραγματικά κίνητρα της μάχης του Στάλινγκραντ

Tου Θάνου Αγγελόπουλου, υποψήφιου διδάκτορα ιστορίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης - υπότροφος DAAD, Ruhr-Universität Bochum

Το προηγούμενο διάστημα δημοσιεύτηκε στο μπλογκ Δορυφόρος (σ.σ. άρθρο του Associated Press) ένα κείμενο για τη μάχη του Στάλινγκραντ. Πέραν των λεπτομερειών για την ίδια τη μάχη, διαβάζοντας αυτό το κείμενο τρία πράγματα μαθαίνουμε σχετικά με τα αίτια για τα οποία πραγματοποιήθηκε. 

Πρώτον, ότι η εν λόγω μάχη έγινε στα πλαίσια της προσπάθειας των Ναζί να αποκτήσουν πρόσβαση στις πετρελαιοπηγές του Καυκάσου, γεγονός που θα τους εξασφάλιζε τα απαραίτητα ενεργειακά αποθέματα για τη συνέχιση του πολέμου. Δεύτερον, ότι η πόλη του Στάλινγκραντ είχε στρατιωτική αξία, από τη στιγμή που η κατάκτησή της θα διασφάλιζε τα νότα των ναζιστικών στρατευμάτων κατά την προώθησή τους προς τον Καύκασο. Τρίτον, ότι η μάχη του Στάλινγκραντ ήταν μία μάχη γοήτρου μεταξύ Στάλιν και Χίτλερ.

Δεν χωρά καμία αμφιβολία, ότι τα πρώτα δύο σημεία, δηλαδή η στρατηγική θέση του Στάλινγκραντ από οικονομικής και στρατιωτικής απόψεως, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για την επιλογή της τοποθεσίας. Για να προωθηθούν με ασφάλεια τα ναζιστικά στρατεύματα προς τον Καύκασο θα έπρεπε να διασχίσουν τον Βόλγα, και αυτό θα ήταν εξαιρετικά επισφαλές δίχως την κατάκτηση της μεγαλύτερης πόλης της περιοχής. Θα πρέπει εδώ να προσθέσουμε, ότι για τους Σοβιετικούς το Στάλινγκραντ αποτελούσε μία πολύ κρίσιμη πόλη, διότι ο Βόλγας αποτελούσε την τελευταία γραμμή άμυνάς τους. Αν οι Ναζί διέσχιζαν το ποτάμι τότε η Σοβιετική Ένωση θα κοβόταν στα δύο, ένα σενάριο εφιαλτικό για τους συμμάχους. Αναμφισβήτητα, τα σημεία αυτά αποτελούν τα άμεσα κίνητρα πίσω από τη μάχη του Στάλινγκραντ, τα οποία συνδέονται άρρηκτα με την οικονομία του πολέμου.

Ας έρθουμε ωστόσο και στο τρίτο σημείο του κειμένου, στην αναγωγή της μάχης του Στάλινγκραντ σε μία μάχη γοήτρου μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν. Η ανάλυση αυτή είναι απλοϊκή, λανθασμένη και επικίνδυνη. Σε ένα πρώτο επίπεδο είναι λάθος να θεωρεί κανείς τους πολιτικούς ηγέτες και γενικά τις «μεγάλες προσωπικότητες» ως κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας. 

Προφανώς αυτές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας, ωστόσο και αυτοί αποτελούν μόνο ένα σχετικά μικρό μέρος ευρύτερων οικονομικών, κοινωνικών και ιδεολογικών διαδικασιών και συσχετισμών. Για να δώσουμε δύο συγκεκριμένα παραδείγματα από το υπό εξέταση κείμενο. 1) Η στρατηγική σημασία της πόλης του Στάλινκγραντ ήταν τέτοια, που καθιστούσε μονόδρομο για τον Κόκκινο Στρατό τη μάχη μέχρις εσχάτων για την υπεράσπισή της. Η σημασία της μάχης για την έκβαση του πολέμου συνολικά αναγνωριζόταν άλλωστε και από τους δυτικούς συμμάχους, μιας και οι ΗΠΑ κατά την πρώτη φάση της μάχης, και μέχρι να αναπτυχθεί πλήρως η σοβιετική πολεμική παραγωγή, εφοδίαζαν το σοβιετικό στρατό με ελαφριά τεθωρακισμένα. 2) Την απόφαση για τον από αέρως ανεφοδιασμό των ναζιστικών στρατευμάτων την πήρε τυπικά ο Χίτλερ, όπως αναφέρει το κείμενο που δημοσιεύτηκε στο μπλογκ. Στην πράξη όμως την απόφαση την πήρε ο υπουργός αεροπορίας, Γκέρινγκ, ο οποίος παρά τις διαβεβαιώσεις του προς τον Χίτλερ, γνώριζε εξαρχής ότι η Λουφτβαφε δεν μπορούσε να ανταποκριθεί σε αυτό το εγχείρημα. Επομένως η απόφαση του Χίτλερ για τη συνέχιση της μάχης δεν ήταν μόνο προσωπικό ζήτημα αλλά απόρροια του τρόπου λειτουργίας ενός συστήματος εξουσίας στο σύνολό του.

Το σημαντικότερο που πρέπει να εξηγηθεί, ωστόσο, είναι το γιατί η μετατροπή της μάχης του Στάλινγκραντ σε μία προσωπική διένεξη μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν είναι επικίνδυνη. 

Η αναγωγή του προσωπικού γοήτρου σε κίνητρο, και άρα σε αναλυτικό εργαλείο ιστορικής ερμηνείας, στην πράξη παραβλέπει το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε η μάχη. Ποιο είναι αυτό; Το γεγονός ότι η μάχη του Στάλινγκραντ αποτέλεσε μία μόνο πράξη ενός ευρύτερου επεκτακτικού σχεδίου της ναζιστικής στρατιωτικής μηχανής που είχε σαφέστατα ιδεολογικά χαρακτηριστικά. Το σχέδιο της ολομέτωπης ναζιστικής επίθεσης στη Σοβιετική Ένωση, το οποίο είχε την ονομασία «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα», είχε έναν και μόνο στόχο: τον ιδεολογικό πόλεμο εξόντωσης (ideologischer Vernichtungskrieg) εναντίον του Μπολσεβικισμού και των Εβραίων, όπως προπαγάνδιζε ο ίδιος ο Χίτλερ σε λόγο του τον Μάρτιο του 1941. Αυτός ήταν ο στόχος των Ναζί, και για την επίτευξη αυτού του στόχου την επέλαση της Βερμαχτ προς ανατολάς ακολουθούσαν ειδικά διαμορφωμένες ομάδες (Einsatzkommandos) των SS με αποκλειστικό στόχο τη δολοφονία κάθε Εβραίου, αιχμαλώτου πολέμου και κομμουνιστή. Εν κατακλείδι, το να αποδίδει κανείς έστω και μερικώς το θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κατά τη μάχη του Στάλινγκραντ σε έναν προσωπικό ανταγωνισμό μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν, δεν είναι μόνο ιστορικά απαράδεκτο αλλά και πολιτικά επικίνδυνο. Διότι στην πράξη ο μανδύας του γοήτρου αποκρύπτει τα πραγματικά ιδεολογικά κίνητρα της ναζιστικής επίθεσης εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, και της μάχης του Στάλινγκραντ κατ’επέκταση, και εξισώνει τα κίνητρα των επιτιθέμενων Ναζί με αυτά των αμυνόμενων Σοβιετικών. Εξισώνει, δηλαδή, το θύτη με το θύμα.