«Ποιοι θα ήμασταν χωρίς τους Έλληνες;»

Frankfurter Allgemeine Zeitung: «Στιγμιαία απώλεια μνήμης: Τα 2.500 χρόνια από τη Μάχη της Σαλαμίνας πέρασαν απαρατήρητα»

Η εκτενής ανάλυση του ομότιμου Καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, Christian Meier, αναφέρει, μεταξύ άλλων:

Στα τέλη Σεπτεμβρίου του περασμένου έτους, η Ευρώπη θα μπορούσε να γιορτάσει την 2.500η επέτειο της μάχης, στην οποία οι Αθηναίοι και λίγοι σύμμαχοί τους νίκησαν το στόλο της Περσικής Αυτοκρατορίας. Μετά τη νίκη τους επί του περσικού στρατού στην ξηρά τον επόμενο χρόνο, κατοχυρώθηκε η ελευθερία των Ελλήνων.

Δέκα χρόνια νωρίτερα, ο στρατός της Αθήνας είχε νικήσει μία μικρότερη περσική δύναμη στον Μαραθώνα. Από τη στιγμή που ο John Stuart Mill υποστήριξε ότι η μάχη αυτή ήταν πιο σημαντική για την αγγλική Ιστορία από τη μάχη του Hastings, αυτό θα έπρεπε να ισχύει ακόμη περισσότερο για τη Σαλαμίνα. Ή μήπως και για την Ιστορία της Ευρώπης; Θα ήταν μια ενδιαφέρουσα ερώτηση, καθώς δόθηκε ελάχιστη προσοχή στην επέτειο.

Ήταν μάλλον παράξενο αυτό που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται στο Αιγαίο στο πρώτο μισό της τελευταίας χιλιετίας π.Χ. Ήταν οι απαρχές ενός σπουδαίου πολιτισμού θεμελιωδώς διαφορετικού από όλους τους προηγμένους. Σε όλους τους μέχρι τότε πολιτισμούς υπήρχαν ισχυρές μοναρχίες με εκτεταμένη γραφειοκρατία, τις περισσότερες φορές και με ιερατεία με μεγάλη επιρροή, τα οποία διαμόρφωναν και διαπερνούσαν τα πάντα.

Αντίθετα οι Έλληνες αναδιοργανώθηκαν μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών βασιλείων σε μικρές και ανεξάρτητες πόλεις και θέλησαν να παραμείνουν σε αυτούς τους σχηματισμούς. Ήταν κυρίως γαιοκτήμονες και οι οικισμοί τους είχαν συνήθως πρόσβαση στη θάλασσα. Μερικοί από αυτούς ασχολούνταν με την πειρατεία και το εμπόριο και συχνά διατηρούσαν εκτεταμένα δίκτυα. Εκτός από τις πόλεις τους, ζούσαν σε ευρύτερους σχηματισμούς. Είναι γεγονός ότι κάποιοι φιλοδοξούσαν να κυβερνήσουν στην πόλη τους, αλλά η τυραννία σπάνια κράτησε μετά την τρίτη γενιά. Οι πόλεμοι που διεξήγαγαν ήταν γενικά περισσότερο για το κύρος παρά για την κατάκτηση εδαφών, πόσω μάλλον για την ανάδειξη του πιο ισχυρού.

Όταν οι συνθήκες άλλαζαν, όταν πολλοί πολίτες γίνονταν φτωχοί, αυτό δεν χρησιμοποιείτο σχεδόν ποτέ ως πρόσχημα για την κατάκτηση εδαφών. Αντίθετα, πολυάριθμες νέες πόλεις ιδρύθηκαν πολύ μακριά, για παράδειγμα στη Σικελία. Παρ’ όλες τις καλές διασυνδέσεις με τον έξω κόσμο, σε πολιτικό επίπεδο δεν γίνονταν μεγαλεπήβολα σχέδια. Οι περισσότεροι ήθελαν κατά το δυνατόν να παραμείνουν κύριοι του εαυτού τους.

Τελικά, τον 6ο αι. π.Χ., συνέβη το απίθανο: Όταν αυξήθηκε η αναταραχή μεταξύ πλουσίων και φτωχών, επιχειρήθηκε με διάφορες μεταρρυθμίσεις να διορθωθεί η κατάσταση. Σε κάποιες πόλεις δόθηκαν σε έξυπνους άνδρες εκτεταμένες εξουσίες. Μελετήθηκαν οι ισορροπίες και αναπτύχθηκαν μέθοδοι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Οι Δελφοί έγιναν κόμβος γνώσης και η πολιτική σκέψη γιγαντώθηκε.

Ήταν σημαντικό να κινητοποιηθούν οι πολίτες υπέρ της πόλης, ειδικά τα μέλη της μεσαίας τάξης, τα οποία ελάχιστα ενδιαφέρονταν για τους εξουσιαστικούς αγώνες της αριστοκρατίας και πολύ περισσότερο για την ευημερία της πόλης τους. Έπρεπε να αφυπνιστεί το αίσθημα ευθύνης, να κινητοποιηθούν νέες προσδοκίες και ελπίδες. Έπρεπε να ριζώσει μια νέα νοοτροπία. Οι κάτοικοι έπρεπε να γίνουν πολίτες.

Γεννιέται φυσικά το ερώτημα σχετικά με τους βαθύτερους λόγους πίσω από αυτήν την ιστορία, μια ιστορία που στην αρχή μάλλον δεν διέφερε από πολλά άλλα μέρη στον κόσμο, στα οποία τελικά ιδρύθηκαν μοναρχικές αυτοκρατορίες. Ασφαλώς η γεωγραφική διαμόρφωση ευνόησε την απομόνωση των μικρών κοινοτήτων από τον έξω κόσμο. Όμως, όπως δείχνει η ιστορία των Μυκηνών, επέτρεψε και μεγαλύτερους σχηματισμούς. Σε κάθε περίπτωση, ήταν σημαντικό ότι καμία μεγάλη δύναμη δεν διέθετε έξωθεν επιρροή στο Αιγαίο. Στη Μικρά Ασία όλα ήταν προσανατολισμένα προς την Ανατολή. Από την άλλη πλευρά, και αυτό ενδεχομένως ήταν καθοριστικό, πολλοί Έλληνες στην ανατολική ακτή της Μεσογείου βρέθηκαν σε θέση να αποκτήσουν πολλές γνώσεις, να διδαχθούν Τέχνες και τεχνικές, ειδικά από τους Φοίνικες. Και αυτό δεν ωφέλησε μόνο τους κυβερνώντες, αλλά πολλούς από αυτούς που γνώριζαν πως να κινούνται στον χώρο της Μεσογείου.

Δεδομένου ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα καμία από τις ξένες δυνάμεις δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την περιοχή του Αιγαίου, οι Έλληνες είχαν χρόνο να σταθεροποιήσουν τις πόλεις τους και πιθανότατα να αναπτύξουν μια κάποια αυτοπεποίθηση. Επιπλέον, διαμορφώθηκαν η Επιστήμη, η Φιλοσοφία και οι Τέχνες. Είναι αρκετά ενδιαφέρον το γεγονός ότι στις αντιλήψεις, αλλά και στα έργα Τέχνης αντικατοπτρίστηκαν βαθύτερα συμφέροντα, όπως το μέτρο ή αυτό που θα κρατά τέλος πάντων τον κόσμο σε ισορροπία χωρίς καμία μεμονωμένη δύναμη να είναι σε θέση να τον ελέγχει.

Όταν οι ελληνικές πόλεις στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου, οι οποίες βρίσκονταν υπό περσική κυριαρχία από τα μέσα του 6ου αιώνα, προσπάθησαν να αποτινάξουν αυτή την κυριαρχία κατά το 500 π.Χ., και όταν η Αθήνα συμμετείχε στην εξέγερσή τους, διαταράχθηκε η σταδιακή ανάπτυξη του κόσμου των πόλεων. Οι Πέρσες νίκησαν και ξεκίνησαν για να τιμωρήσουν την Αθήνα και να κατακτήσουν και τους Έλληνες της Βαλκανικής.

Αν οι Πέρσες είχαν θριαμβεύσει, κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είχαν καταπνίξει τον Πολιτισμό που είχε αναπτυχθεί από τους Έλληνες. Η τεράστια αυτοκρατορία τους, από το Αιγαίο μέχρι τον Ινδό ποταμό, από την Αίγυπτο μέχρι την Κασπία Θάλασσα, περιελάμβανε πολλούς και διαφορετικούς λαούς. Δύσκολα θα μπορούσε να κυβερνηθεί χωρίς κάποια ανοχή. Μόνο όταν κάποιος δεν υποτασσόταν στην περσική κυριαρχία (ή, όπως οι Αθηναίοι, υποστήριζε μια εξέγερση εναντίον τους), δεν υπήρχε επιείκεια. Η Αθήνα μάλλον θα είχε καταστραφεί από τους Πέρσες και οι Αθηναίοι, αν είχαν επιβιώσει, θα αναγκαζόντουσαν να εγκατασταθούν στην άκρη του κόσμου.

Όποιο όμως και αν ήταν το μέλλον των Ελλήνων σε περίπτωση περσικής νίκης, δεν θα ήταν σε θέση να ασχοληθούν εις βάθος με την Πολιτική. Η συμμαχία πολλών πόλων για την άμυνα κατά της παγκόσμιας αυτοκρατορίας από την Ανατολή, εξαιτίας της οποίας προέκυψε τότε η αθηναϊκή κυριαρχία στο Αιγαίο, δεν θα είχε συναφθεί. Δεν θα μπορούσε να έχει διαμορφωθεί η Δημοκρατία και όλη η κατάπληξη, τα ερωτήματα, οι κακουχίες που προέκυψαν μέσω αυτής και απεικονίστηκαν π.χ. στις αρχαίες τραγωδίες. Αλλά και η ώθηση για την Επιστήμη και τη Φιλοσοφία, η άνθηση της σοφιστείας και τα πολλαπλά κίνητρα για τη διάδοση και εμβάθυνση της γνώσης πέρα από τον γνωστό κόσμο. Γιατί τίποτα δεν ήταν αρκετό μπροστά σε μια τόσο ξαφνική, τόσο περιεκτική και τόσο βαθιά νέα εμπειρία. Η Γλυπτική, η Αρχιτεκτονική, η Μουσική άνθισαν όσο ποτέ άλλοτε. Επινοήθηκε η Ιστοριογραφία και απέκτησε παγκόσμια φήμη.

Και ο Σωκράτης πιθανότατα δεν θα είχε καταφέρει να ερευνήσει πώς θα πρέπει να ζουν οι άνθρωποι, να αμφισβητήσει ολόκληρο τον κόσμο και να συνειδητοποιήσει ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Αυτό έδωσε στη συνέχεια την ώθηση για μια νέα φιλοσοφία που εξαπλώθηκε πολύ μέσα στην κοινωνία. Αναπτύχθηκε μια μεγάλη αυτοπεποίθηση, η οποία σε αυτό το μέγεθος πιθανώς δεν ήταν πουθενά αλλού εφικτή μέχρι την εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και έδωσε την ώθηση σε πάρα πολλά πράγματα που διαφορετικά δεν θα είχαν συμβεί. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη μνήμη της νίκης των Ελλήνων, τους εξασφάλισε μεγάλη φήμη και απήχηση.

Σε αυτά προστέθηκε το γεγονός ότι τον 4ο αι. ο Μακεδόνας βασιλιάς Αλέξανδρος κατέκτησε ολόκληρη την Περσική Αυτοκρατορία και ο ελληνιστικός κόσμος κέρδισε πολύ έδαφος, έως ότου οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν άνοιγμα και του επέτρεψαν να διαπεράσει ολόκληρη την αυτοκρατορία τους. Ο Χριστιανισμός ήταν αρκετά ανοιχτός και επιδίωξε με τέτοια επιμονή να κερδίσει ερείσματα στην ελληνιστική-ρωμαϊκή κοινωνία, ώστε οι Πατέρες της Εκκλησίας απορρόφησαν πολλά από όσα προέκυψαν στον απόηχο της ελληνικής νίκης στη Σαλαμίνα.

Αυτός ο κόσμος καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό στην ύστερη αρχαιότητα. Αλλά ήταν αρκετά δυνατός και ενδιαφέρον, ώστε άφησε πολλά ίχνη σε κείμενα, σε έργα τέχνης, στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά και στους Άραβες που μετέφραζαν συχνά την ελληνική Φιλοσοφία, η οποία στη συνέχεια μεταφράστηκε στα Λατινικά στο Τολέδο. Στην Αναγέννηση όλα αυτά ανακαλύφθηκαν εκ νέου, αναβίωσαν και χρησιμοποιήθηκαν. Και συνέβαλαν ώστε η μεσαιωνική και σύγχρονη Ευρώπη να γίνει τόσο ισχυρή, τόσο πολυμήχανη, τόσο επιχειρηματική και απαιτητική, ώστε να καταλάβει τελικά μεγάλο μέρος του κόσμου.

Όλα αυτά βέβαια είχαν φυσικά και έχουν τα αρνητικά τους. Οι γυναίκες δεν είχαν λόγο στην ελληνική πολιτική σκηνή και συχνά ήταν ανεπιθύμητες στην αγορά, την πλατεία στο κέντρο της πόλης, και σίγουρα δεν τους επιτρεπόταν να παρακολουθούν τα αθλήματα, στα οποία οι άνδρες ασκούνταν κατά βάση γυμνοί. Και όχι μόνο υπήρχαν πολλοί δούλοι, όπως και τόσες άλλες κοινωνίες, αλλά ένας άνθρωπος σαν τον Αριστοτέλη επιχείρησε ακόμη και να το δικαιολογήσει φιλοσοφικά. Και σε τελική ανάλυση οι Έλληνες εγκατέλειψαν και άφησαν ολόκληρες πόλεις να καταστραφούν, ενώ τα γυναικόπαιδα πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Αυτός ο ελληνικός Πολιτισμός σίγουρα δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις σημερινές απαιτήσεις. Θα είχαν προκύψει όμως αυτές οι απαιτήσεις, εάν ο Πολιτισμός που εμπνεύστηκε τόσο έντονα από τους Έλληνες δεν υπήρχε και δεν είχε τόσο μακρά Ιστορία;