Süddeutsche Zeitung: «Ο μύθος της Ελευσίνας»

«Από ιερό τόπο των αρχαίων Ελλήνων στη χωματερή της Αθήνας και τώρα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης: Στην Ελευσίνα υπάρχουν πολλά που μπορεί να ανακαλύψει κανείς»

Εκτενές σημερινό ρεπορτάζ της ανταποκρίτριας Christiane Schlötzer αναφέρει, μεταξύ άλλων:

Οι Έλληνες συνέδεσαν τις πιο όμορφες ιστορίες τους με το κρυφό και το άγνωστο. Η ιστορία για τα μυστικά της ζωής επιτρέπει σε έναν θεό, στον οποίο μπορεί κανείς να μιλήσει, να κυβερνά στον Κάτω Κόσμο: Ο Άδης απήγαγε την Περσεφόνη λόγω της ομορφιάς της. Η Δήμητρα, η μητέρα της, ήταν τόσο απελπισμένη που έπεισε τον Άδη να μοιραστεί τουλάχιστον την κόρη μαζί της. Θα ανέβαινε στη γη κάθε άνοιξη που ανθίζει η Φύση, και θα ξανακατέβαινε στον Άδη το φθινόπωρο μετά το θερισμό.

Η είσοδος στον Κάτω Κόσμο βρίσκεται κάτω από μια προεξοχή των βράχων στην Ελευσίνα. Για περισσότερα από 1.500 χρόνια οι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι πήγαιναν για προσκύνημα σε αυτό το μέρος. Τα 20 χιλιόμετρα από την Αθήνα τα περπατούσαν σε μια μεγάλη πομπή. Αυτό γινόταν το φθινόπωρο κάθε χρονιάς, προκειμένου να ξεχαστεί ο φόβος του θανάτου σε μία ιερή έκσταση. Μπορεί κανείς να δει ακόμα τα πέτρινα παγκάκια, όπου οι θεατές παρακολουθούσαν τα Μυστήρια. Είναι επίσης γνωστό πού βρισκόταν το ιερό, στο οποίο είχε πρόσβαση μόνο ο κλήρος. Το τι ακριβώς συνέβαινε στον ναό ήταν ένα μυστήριο, για το οποίο οι συμμετέχοντες δεν επιτρεπόταν να αποκαλύψουν τίποτα.

Σε αντίθεση με την Ακρόπολη της Αθήνας, στην Ελευσίνα πλέον συμβαίνουν ελάχιστα, αν και στην αρχαιότητα ήταν ένας από τους σημαντικότερους ιερούς τόπους. Στα μεταγενέστερα χρόνια, η μικρή πόλη απέκτησε κακή φήμη, καθώς οι Αθηναίοι έστελναν εκεί ό,τι δεν ήθελαν να έχουν μπροστά στα μάτια τους: Διυλιστήρια πετρελαίου, εργοστάσια όπλων και τσιμέντου, παροπλισμένα γιγάντια πλοία. Μια κόλαση επί γης -χωρίς κάποιο λυτρωτικό μυστήριο. Τα περισσότερα εργοστάσια που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή είναι πλέον ερείπια, μάρτυρες της ελληνικής βιομηχανικής Ιστορίας του 19ου και του 20ου αιώνα.

Προετοιμάζοντας μια διαφορετική εποχή, στην Ελευσίνα δοκιμάζουν ήδη νέα πράγματα: Πολιτισμό και Τέχνη αντί για τσιμέντο και ατσάλι. Η Ελευσίνα, ο σκουπιδότοπος μιας βιαστικής νεωτερικότητας, είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2023. Εδώ και λίγο καιρό, αυτός ο τίτλος έχει αρχίσει να δίδεται και σε μικρές πόλεις. Ταυτόχρονα με την Ελευσίνα, τον έχουν λάβει το Veszprém στην Ουγγαρία και η Τιμισοάρα στη Ρουμανία. Όμως, με πληθυσμό μόλις 30.000 κατοίκων, η ελληνική πολιτιστική πρωτεύουσα είναι η μικρότερη στην ιστορία του θεσμού, από τότε που αυτός επινοήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 από μια Ελληνίδα, την ηθοποιό και Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη. Ο μύθος της Μελίνας εορτάζεται στην Ελευσίνα με μία έκθεση. Η έκθεση κινείται μάλλον στο πλαίσιο του συνηθισμένου, με κοστούμια και αφίσες από τις ταινίες της, και φιλοξενείται σε ένα αναπαλαιωμένο ελαιουργείο.

Σε έναν αποθηκευτικό χώρο παραδίπλα επικρατεί το υπόγειο σκοτάδι. Η μουσική και βίντεο εγκατάσταση «Επτά Πυλώνες» του Γερμανού συνθέτη Heiner Goebbels είναι εντυπωσιακή, σαν ποιητικό κάλεσμα από το παρελθόν. Ο Goebbels δεν θέλει να προκαταλάβει κανέναν, «όλα ξετυλίγονται στα μάτια των θεατών».

Χιλιάδες άνθρωποι συνωστίστηκαν ένα Σαββατοκύριακο στις αρχές Φεβρουαρίου στις αίθουσες και κατά μήκος του λιμανιού για να παρακολουθήσουν τις εναρκτήριες εκδηλώσεις. Η θάλασσα της Ελευσίνας έγινε η σκηνή για ένα μπαλέτο με βάρκες. Στην ίδια περιοχή, όπου το 480 π.Χ. μαινόταν η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ίσως η σημαντικότερη της αρχαιότητας. Ο αττικός Στόλος νίκησε τους Πέρσες, σε μία μάχη που ενδεχομένως καθόρισε την Ιστορία του Πολιτισμού στην Ευρώπη. Το νησί της Σαλαμίνας βρίσκεται ακριβώς απέναντι, ακόμα και η θάλασσα της περιοχής είναι γεμάτη μύθους. Μόνο που αυτή τη φορά τα πλοία μετέφεραν μουσικούς, όχι στρατιώτες.

Στο τέλος της ειρηνικής τελετής, ένα ατσάλινο γλυπτό υψώθηκε μέσα από τα μαύρα κύματα της νύχτας. «Τι ήταν αυτό, φάλαινα; Ή θαλάσσιο τέρας;», ρώτησε ο Χρήστος Χρηστάκης. Ο Χρηστάκης έχει περάσει τη ζωή του στην Ελευσίνα, είναι Καθηγητής Μαθηματικών και εργάζεται στην πρωτοβουλία πολιτών Ecoeleusis. Λίγες μέρες μετά την τελετή έναρξης, κάθεται στον ανοιξιάτικο ήλιο στο νέο καφέ του ελαιοτριβείου, μιλώντας για τις ελπίδες που έχει για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα –αλλά και για τις απογοητεύσεις. «Χαιρόμαστε όταν μας έρχεται πολύς κόσμος», όταν γεμίζει τις διαδρομές δίπλα στη θάλασσα, «γιατί από καιρό θέλαμε η πόλη να αποκτήσει ξανά πρόσβαση στη θάλασσα».

Ο Χρηστάκης θέλει να δείξει το «νεκροταφείο των πλοίων», το οποίο μάλιστα έχει συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων με αυτήν την ονομασία. Όμως στο Χρηστάκη δεν αρέσει η λέξη «νεκροταφείο», «γιατί το νεκροταφείο είναι κάτι που παραμένει σε βάθος χρόνου». Εν προκειμένω, όμως, η βρωμιά πρέπει να φύγει. Αυτό συμβαίνει και με το πλοίο Noor 1, το οποίο βρέθηκε το 2014να μεταφέρει δύο τόνους ηρωίνης. Το πλοίο κατασχέθηκε, ρυμουλκήθηκε στην Ελευσίνα και δεν μετακινήθηκε ποτέ έκτοτε. Δίπλα του πλέουν τα σκουριασμένα υπολείμματα ενός δεξαμενόπλοιου. Ο Καθηγητής Μαθηματικών εύχεται να βγάλουν όλα αυτά τα επικίνδυνα σκουπίδια από το νερό. «Στην περιοχή υπάρχουν θερμές πηγές, όπου έπλεναν κάποτε τα ρούχα τους οι γυναίκες της Ελευσίνας», λέει ο Χρηστάκης. «Αυτή είναι μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί».

Η Ιστορία και οι ιστορίες της Ελευσίνας δεν χωρούν σε ένα ετήσιο πρόγραμμα με τίτλο Mysteries of Transition, το οποίο εκφράζει την ελπίδα για ένα θαύμα αλλαγής. Ο Έλληνας δημιουργός ντοκιμαντέρ Φίλιππος Κουτσάφτης δημιούργησε ένα σπουδαίο έργο για την Ελευσίνα πριν από 20 χρόνια, ένα πορτρέτο ανάμεσα στην καθημερινότητα, τη διάσωση της αρχαιότητας και την καταστροφή. Η ταινία «Αγέλαστος Πέτρα» κέρδισε πολλά βραβεία, αλλά η Ελευσίνα έμεινε στη σκιά. Αυτό πρέπει να αλλάξει, και στο πλαίσιο αυτό 80 ώρες κινηματογραφικού υλικού του Κουτσάφτη ψηφιοποιούνται και με αυτόν τον τρόπο διατηρούνται στο βάθος του χρόνου.

Η επίσκεψη στην Ελευσίνα πρέπει να ξεκινήσει από το μικρό, πρόσφατα ανακαινισμένο παλιό Δημαρχείο. Μια έκθεση εκεί δείχνει τις απαρχές της ταραχώδους εκβιομηχάνισης της περιοχής. Όταν το 1923, ακριβώς πριν από 100 χρόνια, περισσότεροι από 1 εκ. άνθρωποι ήρθαν στην Ελλάδα από την Τουρκία με την «Ανταλλαγή των Πληθυσμών», τα άθλια πλοία τους δεν μπορούσαν πια να βρουν ελεύθερη προβλήτα στον Πειραιά. Γι’ αυτό και συνέχιζαν το ταξίδι τους στην κοντινή Ελευσίνα, όπου τα εργοστάσια χρειάζονταν εργάτες. Αργότερα, η μικρή πόλη-λιμάνι έγινε επίκεντρο του αγώνα των εργατών και των κοινωνικών κινημάτων. Οι εκδιωχθέντες από την πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία έφεραν μαζί τους την κουζίνα και τη μουσική τους. Από αυτήν προέκυψε έγινε το ρεμπέτικο, το «ελληνικό μπλουζ». Κατά την έναρξη των εκδηλώσεων για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα, πολλοί σύλλογοι παρουσίασαν με υπερηφάνεια τους παραδοσιακούς χορούς και τις φορεσιές τους.

Ακριβώς πίσω από το Δημαρχείο βρίσκεται ο χώρος της ανασκαφής, με ειδικές πινακίδες στα αγγλικά και στα ελληνικά να δείχνουν την είσοδο στον Άδη, το «Ναό του Πλούτωνα». Μια μικρή ορθόδοξη εκκλησία είναι χτισμένη στον καταπράσινο λόφο από πάνω, σαν να έπρεπε να εξοριστούν οι παλιοί θεοί. Είναι ο τόπος προσκυνήματος για ένα τελετουργικό που θυμίζει τις αρχαίες τελετές: Οι πιστοί φέρνουν ψωμί για να γιορτάσουν τον τρύγο. Οι αρχαίοι Έλληνες έπρεπε να δώσουν στους ιερείς της Ελευσίνας το ένα διακοσιοστό της σοδειάς του σιταριού και το ένα εξακοσιοστό της σοδειάς του κριθαριού τους. Η περιοχή κάποτε ήταν γεμάτη χωράφια. Μια φορά το χρόνο η μεγάλη πομπή οδηγούσε μέσω αυτών στην Ελευσίνα, όπου οι εορτασμοί κρατούσαν εννέα ημέρες.

Για όχι εννέα, αλλά μόνο για έξι ημέρες το φθινόπωρο, ο χώρος της ανασκαφής θα αποτελέσει το σκηνικό για το «Γερμανικό Ρέκβιεμ» του Johannes Brahms, σε σκηνοθεσία Jochen Sandig και με χορογράφο τη Sasha Waltz. Για τον Sandig, το κομμάτι ταιριάζει στον μύθο της λύτρωσης της Ελευσίνας, αφού το μήνυμα του Brahms είναι παρήγορο: «Γιορτάζει τη ζωή». Αλλά και η Συμφωνική Ορχήστρα της Δρέσδης θα ταξιδέψει στην Ελευσίνα, όπου σε διάφορες τοποθεσίες της πόλης θα πραγματοποιήσει εμφανίσεις τον Ιούνιο σε συνεργασία με μουσικούς από την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Συρία και το Ιράκ. Το πρόγραμμα των εκδηλώσεων είναι εξαιρετικά πλούσιο. Η ιστοσελίδα 2023eleusis.eu παραθέτει ημερομηνίες μόνο έως τις αρχές Απριλίου. Από το γραφείο του Φεστιβάλ στο παλιό Δημαρχείο δόθηκαν διαβεβαιώσεις ότι θα ενημερώνεται συνεχώς.

Η χρονιά του Πολιτισμού φέρνει και θέσεις εργασίας, κάτι που χρειάζεται πολύ η περιοχή μετά την πανδημία. Στα καφενεία και τις ταβέρνες ελπίζουν σε επισκέπτες από την Αθήνα και το εξωτερικό, οι οποίοι δεν θα πτοηθούν από το γεγονός ότι η Ελευσίνα βρίσκεται εδώ και πολλά χρόνια στο περιθώριο. Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, καλλιτεχνικός Διευθυντής του προγράμματος Πόλη του Πολιτισμού, είναι ένας από τους πιο γνωστούς Έλληνες σκηνοθέτες. Έχει μάλιστα εργαστεί και στη Deutsche Oper στο Βερολίνο. «Η Ελευσίνα δεν είναι όμορφη», λέει, «αλλά συναρπαστική».

Ο 67χρονος Μαρμαρινός διηγείται το πώς πέρασε πολλές ημέρες περπατώντας στους δρόμους της Ελευσίνας και αναζητώντας έμπνευση και ενδιαφερόμενους συνεργάτες. Τον συγκίνησε ιδιαίτερα το γεγονός ότι οι άνθρωποι της περιοχής τον ευχαριστούσαν, «καθώς βλέπουν ότι η Ελευσίνα αλλάζει». Ο καλλιτέχνης γοητεύτηκε από την έντονη αντίφαση των αρχαίων μυστηρίων και της παλιάς βιομηχανικής κουλτούρας. «Ο Πολιτισμός μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή», λέει. Γνωρίζει ταυτόχρονα ότι στην πόλη υπάρχουν επίσης επικριτές που θα προτιμούσαν λιγότερη διεθνή αίγλη και περισσότερα χρήματα για τη εξάλειψη των περιβαλλοντικού χαρακτήρα αμαρτιών.

Ο Χρηστάκης διηγείται στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό στην Ελευσίνα πως το πρώτο τρένο από την Αθήνα σταμάτησε εκεί το 1884 και το τελευταίο το 2001. Το μισό κτήριο του σταθμού έχει πλέον αναπαλαιωθεί και λειτουργεί ως πολιτιστικός χώρος. Ο Χρηστάκης τονίζει ότι οι πολίτες άσκησαν πιέσεις και ότι σε λίγα χρόνια θα φτάνουν και πάλι τρένα στην περιοχή.

Κανείς δεν ρώτησε κάποτε τους πολίτες της Ελευσίνας αν η τσιμεντοβιομηχανία επιτρέπεται να καταστρέψει ένα ολόκληρο βουνό δίπλα στη θάλασσα. Τα οδοντωτά απομεινάρια δημιουργούν ένα παράξενο μνημείο. Σύντομα θα μεταφέρεται μέσω του λιμανιού υγροποιημένο φυσικό αέριο. «Τα φορτηγά θα διασχίζουν την πόλη», φοβάται ο Χρηστάκης. Ο Πολιτισμός δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις συνέπειες του πολέμου και της ενεργειακής κρίσης.