«Η Αρχαιολογία αποσιωπά τη Γενοκτονία των Αρμενίων»

DIE ZEIT. Ρεπορτάζ του συντάκτη θεμάτων Πολιτισμού και Εκπαίδευσης Wolfgang Krischke:

Η τουρκική κυβέρνηση αρνείται μέχρι σήμερα τη Γενοκτονία των Αρμενίων, η οποία κόστισε εκατοντάδες χιλιάδες ζωές το 1915 και το 1916. Σε αντίθεση με αυτό που αποτελεί συναίνεση στο πεδίο της Έρευνας για τη συντριπτική πλειοψηφία των ιστορικών, η Τουρκία παρουσιάζει τα γεγονότα ως ακούσιες συνέπειες του πολέμου. Ξένοι αρχαιολόγοι που διεξάγουν έρευνες στην Ανατολική Ανατολία γίνονται έμμεσοι συνεργοί σε αυτήν την πολιτική της άρνησης. Από φόβο για τις άδειες ανασκαφής τους, σιωπούν για τη Γενοκτονία και επιπλέον περιθωριοποιούν το μερίδιο των Αρμενίων στην Ιστορία της Ανατολίας. Ο αρχαιολόγος Adam T. Smith από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Cornell εγείρει αυτήν την κατηγορία σε άρθρο του στο περιοδικό Current Anthropology.

Στα μάτια του Smith, αλλοδαποί αρχαιολόγοι που εργάζονται στην Ανατολική Ανατολία συνδράμουν την τουρκική πολιτική έναντι της Ιστορίας αποσιωπώντας μαρτυρίες και ολόκληρες εποχές της αρμενικής Ιστορίας και του Πολιτισμού από τις έρευνες και τις δημοσιεύσεις τους ή εξουδετερώνοντάς τις ως «βυζαντινές». Ταυτόχρονα, αγνοούν εσκεμμένα την πολιτικά υποκινούμενη παραμέληση ή διαγραφή της αρμενικής πολιτιστικής κληρονομιάς από το τουρκικό κράτος. Ο Smith, ο οποίος πραγματοποιεί έρευνα στην περιοχή του Καυκάσου και όχι στην Τουρκία, βασίζει την κριτική του σε μια ανασκόπηση της τρέχουσας βιβλιογραφίας που σχετίζεται με την Αρχαιολογία. Οι συγγραφείς, καταλήγει, αγνοούν σε μεγάλο βαθμό τις χιλιετίες του εποικισμού από τους Αρμενίους ή στην καλύτερη περίπτωση τις μειώνουν σε μερικά ενδεικτικά μνημεία της μεσαιωνικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας.

Ο Smith άντλησε ακόμη πιο ξεκάθαρες αποδείξεις σε τηλεφωνικές συνεντεύξεις που έκανε με οκτώ αρχαιολόγους που πραγματοποίησαν ανασκαφές στην Ανατολική Ανατολία κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ωστόσο, οι αρχαιολόγοι αυτοί συμφώνησαν να συνομιλήσουν μόνο κατόπιν διαβεβαίωσης ότι θα γίνει σεβαστή η ανωνυμία τους. Ο Smith δεν θέλησε να απαντήσει στην ερώτηση της FAZ για τις χώρες προέλευσης των ερωτηθέντων, επικαλούμενος την προστασία των πηγών του. Σε κάθε περίπτωση, Τούρκοι επιστήμονες δεν συγκαταλέγονται ανάμεσά τους. Σύμφωνα με τον Smith, δεν τους προσέγγισε εξαρχής για να μην τους θέσει σε κίνδυνο.

Όλοι οι ερωτηθέντες από τον Smith απάντησαν ότι η Γενοκτονία αποτελεί θέμα-ταμπού που δεν εξετάζεται κατά τις ανασκαφές. Δεν απαιτούνται επίσημες οδηγίες ως προς αυτό: Ο φόβος της απώλειας της άδειας ανασκαφής ή της πρόσβασης σε συλλογές δημιουργεί μια αποτελεσματική ατμόσφαιρα αυτολογοκρισίας. Η κατάσταση αυτή ενισχύεται από την υποχρεωτική παρουσία τοπικών εκπροσώπων της Τουρκικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων. Η «παράβλεψη» των αρμενικών καταλοίπων από το πιο πρόσφατο παρελθόν διευκολύνεται και από το γεγονός ότι δεν αποτελούν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τους αρχαιολόγους που μελετούν την Αρχαιότητα, την Εποχή του Χαλκού ή του Λίθου.

Σε μία από τις συνεντεύξεις περιγράφεται το πώς «ξεφορτώθηκαν» σκελετούς θυμάτων της Γενοκτονίας των Αρμενίων που αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές, σε μια άλλη τονίζεται η ανακούφιση που αισθάνθηκε η ομάδα της ανασκαφής, όταν η ταφόπλακα με τον χριστιανικό σταυρό που είχε χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή σπιτιού δεν έφερε αρμενική επιγραφή. Αρκετοί ερευνητές αναφέρθηκαν σε αρμενικές εκκλησίες που έχουν αφεθεί να καταρρέουν ή έχουν μετατραπεί σε τζαμιά. Οι ίδιοι δεν τόλμησαν να θέσουν ερωτήσεις. Οι αλλοδαποί αρχαιολόγοι αντιλαμβάνονταν τη σημασία των τοπωνυμίων για την πολιτική της Τουρκίας έναντι της Ιστορίας, όταν οι Τούρκοι «επόπτες» τους επέμεναν να χρησιμοποιούνται ή να δημιουργούνται μόνο χάρτες στους οποίους τα αρμενικά ονόματα έχουν εκτουρκιστεί. Το ίδιο ισχύει και για τους χαρακτηρισμούς βάσει της εποχής: Όταν οι ερευνητές θέλησαν να χαρακτηρίσουν τα ευρήματα αγγείων με βάση το όνομα του αρμενικού βασιλείου, υπό την κυριαρχία του οποίου είχαν δημιουργηθεί, ντόπιοι συνάδελφοί τους τούς προειδοποίησαν ότι θα αντιμετωπίσουν δυσκολίες. Κατόπιν αυτού, επιλέχθηκε ένας πιο «ακίνδυνος» όρος.

Ο Smith εντοπίζει στην Ανατολική Ανατολία μια αρχαιολογική πρακτική που δεν αποκαλύπτει αλλά μάλλον συγκαλύπτει τις ιστορικές συνδέσεις και έτσι έρχεται σε άμεση αντίθεση με τη βασικό της αποστολή. Μιλώντας στην FAZ, άσκησε κριτική και στους οργανισμούς που εγκρίνουν κονδύλια για τέτοιες ανασκαφές: «Το American National Science Foundation θα χρηματοδοτούσε για παράδειγμα έρευνα σε εργαστήριο, όπου ορισμένα αποτελέσματα απλώς διαγράφονται ή ανακαλύψεις παραμερίζονται; Η απάντηση είναι όχι! Αλλά, την ίδια στιγμή, τέτοιου είδους χρηματοδότες επενδύουν κεφάλαια στην έρευνα στην Τουρκία, όπου επικρατούν ακριβώς τέτοιες συνθήκες, όπου ορισμένα δεδομένα πρέπει να αγνοηθούν, να παραβλεφθούν, να παραμεριστούν». Ο Smith προτρέπει τους συναδέλφους του να αντισταθούν από κοινού στην πίεση της τουρκικής κυβέρνησης και να ξανασκεφτούν μεθόδους έρευνας που θα αποτελούν μια εναλλακτική στις ανασκαφές που χρειάζονται άδεια. Σε ερώτηση της FAZ, ποιες θα μπορούσαν να είναι αυτές, ο Smith αναφέρθηκε σε «τεράστιες συλλογές», των οποίων τα αποθέματα θα πρέπει να υποστούν επεξεργασία και στη δυνατότητα τηλεπισκόπησης αρχαιολογικών χώρων μέσω δορυφόρων.

Ορισμένοι από τους Γερμανούς αρχαιολόγους με ανασκαφική εμπειρία στην Ανατολική Ανατολία εκφράζουν και αυτοί την επιθυμία τους για ανωνυμία. Και μεταξύ τους υπάρχει η επίγνωση ότι η Γενοκτονία είναι ένα θέμα ταμπού που πρέπει να αποφεύγεται. Όσοι ρωτήθηκαν από την FAZ διαβεβαίωσαν ότι δεν βίωσαν την απομάκρυνση αρμενικών λειψάνων, όπως αυτή περιγράφεται από τον Smith. Ωστόσο, θεωρούν ότι είναι πιθανό να έχει συμβεί κάτι τέτοιο. «Δεν είχαμε μέχρι στιγμής τέτοια ευρήματα στο χώρο των ανασκαφών μας και θα είμαστε χαρούμενοι αν τα πράγματα παραμείνουν ως έχουν», είπε αρχαιολόγος που θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία του.

Αλλά και ο Reinhard Bernbeck, Καθηγητής στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας Εγγύς Ανατολής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, επιβεβαιώνει ότι οι ερευνητές που ασχολούνται με τη Γενοκτονία των Αρμενίων στην Τουρκία πρέπει να υπολογίζουν τον κίνδυνο να χάσουν τις άδειες ανασκαφής τους. Από την άλλη πλευρά, αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό την απαίτηση του Smith για μια επιθετική αντιμετώπιση του θέματος των διωγμών σε βάρος των Αρμενίων. «Από ηθικής απόψεως είναι φυσικά απαράδεκτο να αποδέχεται κανείς την άρνηση της Γενοκτονίας χωρίς να λέει το παραμικρό, αλλά από πολιτικής απόψεως νομίζω ότι ένα μποϊκοτάζ δεν θα πετύχαινε τίποτα». Στην τουρκική κοινωνία, η άρνηση της Γενοκτονίας είναι πολύ εκτεταμένη πέρα από πολιτικούς ή κομματικούς διαχωρισμούς, επισημαίνει ο Bernbeck. Επιπλέον, η τουρκική Αρχαιολογία εξαρτάται επιστημονικά και τεχνικά ολοένα και λιγότερο από τη διεθνή συνεργασία. Αντί να κλείνει κανείς τις πόρτες προς την Τουρκία, θα πρέπει να ελπίζει σε μια συζήτηση με πρόθυμους γι’ αυτό Τούρκους ακαδημαϊκούς, προσθέτει. Σύμφωνα με τον Bernbeck, η δημόσια κριτική για την πολιτική της Τουρκίας έναντι της Ιστορίας θα πρέπει να προέρχεται κυρίως από αρχαιολόγους που εργάζονται εκτός Τουρκίας και επομένως δεν χρειάζεται να αναλάβουν κανένα επαγγελματικό ρίσκο.

Αυτή τη θέση συμμερίζονται και άλλοι Γερμανοί αρχαιολόγοι. Θεωρούν ότι στην πράξη οι εναλλακτικές λύσεις του Smith είναι ακατάλληλες να επιφέρουν αποτελέσματα και εκφράζουν αμυδρές ελπίδες στη δύναμη του ορθολογισμού: Υπάρχουν φιλελεύθεροι Τούρκοι αρχαιολόγοι, με τους οποίους ασφαλώς μπορεί να συνομιλήσει κανείς ιδιωτικά για το Αρμενικό Ζήτημα.