Spiegel: Το Πνεύμα της Αμμοχώστου

«Επιστροφή - Στην ηλικία των 15 ετών, η Τασούλα Χατζητοφή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της στην Κύπρο. 47 χρόνια μετά τον πόλεμο, η Τουρκία της επέτρεψε να επιστρέψει εκεί. Μπορεί να βρει και πάλι την πατρίδα της; »

Στο μακροσκελές ρεπορτάζ του δημοσιογράφου Timofey Neshitov αναφέρεται, μεταξύ άλλων:

Μια μέρα μέσα Ιουλίου, μια γυναίκα με καφέ καλοκαιρινό φόρεμα περνά από δύο σημεία ελέγχου και φτάνει στην Αμμόχωστο, μια πόλη στην ανατολική ακτή της Κύπρου. Η 62χρονη Τασούλα Χατζητοφή είδε τελευταία φορά την πόλη της πριν από 47 χρόνια. Μεγάλωσε εδώ, στην περιοχή των Βαρωσίων, στην οδό Εσπερίδων 41. Μέχρι πριν από μερικούς μήνες, τα Βαρώσια ήταν στρατιωτική περιοχή υπό τον έλεγχο του τουρκικού στρατού. Είναι μια πόλη-φάντασμα.

Η Χατζητοφή ζει στη Χάγη με τον σύζυγό της, έναν Διευθυντή της Shell. Πέρασε τέσσερις ημέρες στην Αμμόχωστο και μίλησε πολύ με ανθρώπους που, όπως και η ίδια, επιστρέφουν στο σπίτι τους. Συνομίλησε στην φαντασία της με εκείνους που είναι υπεύθυνοι για την ανεπίλυτη διαμάχη στην Κύπρου: Με τους πολιτικούς στην Άγκυρα, την Αθήνα, την Λευκωσία, την Ουάσινγκτον. Με τον τρόπο της προετοιμάστηκε για την επίσκεψη του Τούρκου Προέδρου Recep Tayyip Erdoğan, ο οποίος θα έφτανε την Αμμόχωστο τρεις ημέρες μετά την άφιξή της εκεί.

Επί αιώνες, τα Βαρώσια εξελίχθηκαν στην πιο ζωντανή περιοχή της Αμμοχώστου. Εκεί καλλιεργούνταν τα περισσότερα οπωροφόρα δέντρα, ζούσαν οι καλύτεροι αγγειοπλάστες, οι πλουσιότεροι έμποροι.

Όταν η Χατζητοφή γεννήθηκε εκεί, στις 23 Φεβρουαρίου 1959, η Κύπρος ήταν στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Ήταν μια βρετανική αποικία, στην οποία οι ελληνικές και τουρκικές πολιτοφυλακές αποκτούσαν ολοένα και περισσότερη ισχύ.

Τέσσερις ημέρες πριν από τη γέννηση της Χατζητοφή υπογράφτηκε στο Λονδίνο μία Συμφωνία, με την οποία οι Βρετανοί έδιναν στην Κύπρο την ανεξαρτησία της. «Μια τρομερή Συμφωνία», λέει η Χατζητοφή: Το 30% των εδρών στο Κοινοβούλιο δινόταν στους Τούρκους, αν και αποτελούσαν το 19% του πληθυσμού.

Οι Έλληνες εθνικιστές της Κύπρου επεδίωκαν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα, και το 1975 ανέτρεψαν τον δικό τους Πρόεδρο. Η Τουρκία έστειλε τον στρατό της. Σε λίγες εβδομάδες κατέλαβε σχεδόν το 40% του νησιού. Την ημέρα που η οικογένεια της Χατζητοφή εγκατέλειψε το σπίτι της για να σωθεί από τον τουρκικό στρατό, ελληνική πολιτοφυλακή σκότωσε 126 Τούρκους στα χωριά γύρω από την Αμμόχωστο. Το νεότερο θύμα ήταν 16 ημερών, το μεγαλύτερο 95 ετών.

Μετά το 1974, η Τουρκία μετέφερε στην Κύπρο δεκάδες χιλιάδες εποίκους από την Ανατολία, οι οποίοι έλαβαν γη και σπίτια στον Βορρά. Τα Βαρώσια, το καλύτερο κομμάτι του νησιού, οι Τούρκοι το περιέφραξαν με συρματοπλέγματα. Έξι τετραγωνικά χιλιόμετρα, 105 ξενοδοχεία, 4.649 κατοικίες, 21 τράπεζες, 14 θέατρα, 10 κινηματογράφοι, 14 εκκλησίες, 380 εργοτάξια.

Το σπίτι 36.000 ανθρώπων βρέθηκε πλέον δίπλα στην νεκρή ζώνη του ΟΗΕ.

Τα Βαρώσια μεταβλήθηκαν σε αντικείμενο διαπραγμάτευσης στο πλαίσιο ενός ευρύτερου αγώνα δρόμου: Η Τουρκία σχεδίαζε το δικό της κράτος στην Βόρεια Κύπρο. Εάν οι παγκόσμιες δυνάμεις αναγνώριζαν αυτό το κράτος, η Τουρκία εφέρετο διατεθειμένη να επιστρέψει τα Βαρώσια στους κατοίκους τους.

Η Χατζητοφή θυμίζει τις φήμες εκείνης της εποχής, ότι το αργότερο μετά από ένα χρόνο θα ήταν σε θέση να επιστρέψει, ίσως μετά από δύο χρόνια. Τότε ζούσαν σε κατάλυμα στην Λεμεσό.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ασχολήθηκε με την Κύπρο. Το ψήφισμα 353 ακολούθησε το ψήφισμα 354, κατόπιν τα ψηφίσματα 355, 357, 358, 359, 367, 361, 364, 365, 367, 370, 383, 391, 401, 410, 414, 422, 430, 440, 443, 451, 445, 443, 451, 458, 472, 482, 486, 495, 510, 526, 534. Τον Νοέμβριο του 1983, όταν το σπίτι της Χατζητοφή στην Αμμόχωστο ήταν άδειο για σχεδόν δέκα χρόνια, οι Τούρκοι ανακήρυξαν την Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Κανένα κράτος εκτός από την Τουρκία δεν την αναγνώρισε. Το συρματόπλεγμα γύρω από τα Βαρώσια παρέμεινε.

«Προέρχεστε από την Τουρκία;», ρωτάει η Χατζητοφή δύο άνδρες με γραβάτα που βαδίζουν στην παραλία. «Όχι», λέει ένας από τους άνδρες και ανάβει τσιγάρο, «είμαστε αντιπροσωπεία από το Αζερμπαϊτζάν». «Εγώ κατάγομαι από την Αμμόχωστο. Πέντε λεπτά από εδώ», λέει η Χατζητοφή. «Καλά, καλά», αποκρίνονται. «Τίποτα δεν είναι καλό. Δεν μπορώ να δω το σπίτι μου», παραπονείται η Χατζητοφή. «Είναι τώρα όλων μας η χώρα», λέει ο άνθρωπος. «Αυτό είναι και δικό μου σπίτι μου, είμαστε μέρος του μεγάλου τουρκικού κόσμου. Να είστε ευγνώμων που σας άφησαν να μπείτε εδώ».

Η Χατζητοφή πηγαίνει πίσω στο σημείο ελέγχου, μπροστά από τον αστυνομικό στέκεται ένας άνδρας. «Δεν επιτρέπεται ούτως ή άλλως να σας αφήσω», λέει ο αστυνομικός. «Μόλις 30 μέτρα από εδώ στην οδό Εφέσου 18 Α, σας παρακαλώ, ακριβώς πίσω από το δέντρο», του αντιτάσσει ο άνδρας. «Θα χάσω τη δουλειά μου», απαντά ο αστυνομικός. «Μόνο μια φωτογραφία, παρακαλώ. Ο παππούς μου δεν μπορούσε να πάει, και τώρα έχει πεθάνει. Ο πατέρας μου δεν μπορούσε να πάει, και τώρα έχει πεθάνει. Και εγώ είμαι 55 χρονών».

Λίγο παρακάτω, ένας άντρας με παχιά φρύδια κάθεται στη βεράντα του εστιατορίου Devran Beach και τρώει ψάρι. «Σταύρο;» φωνάζει η Χατζητοφή, ο άνθρωπος είναι γνωστός στο νησί. Ήταν Υπουργός στη Λευκωσία και κατέβηκε ως υποψήφιος στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές όπου και έλαβε το 44 % των ψήφων. «Σταύρο, έρχεται ο Erdoğan, πώς μπορείς να κάθεσαι εδώ με τους Τούρκους και να τρως ψάρι;», τον ρώτησε η Χατζητοφή. «Τι είναι μη πατριωτικό σε αυτό, Τασούλα;».

Τη δεκαετία του 1990 το όνομα της Χατζητοφή εμφανιζόταν πολύ συχνά στις εφημερίδες. Ο Πρόεδρος της Κύπρου βάπτισε τον γιο της στο Ρότερνταμ και ο Αρχιεπίσκοπος βάπτισε την κόρη της. Ήταν το κορίτσι από την Αμμόχωστο που πήγε στην Ευρώπη, σπούδασε Πληροφορική και ίδρυσε τη σωστή εταιρεία την κατάλληλη στιγμή: Αναλάμβανε την εκπαίδευση υπαλλήλων πολυεθνικών επιχειρήσεων στο πώς να χρησιμοποιούν τους υπολογιστές. Πολύ σύντομα απέκτησε σημαντική περιουσία. Αλλά δεν ξέχασε το νησί της.

Μετά το 1974, εκατοντάδες εκκλησίες στον Βορρά της Κύπρου λεηλατήθηκαν. Η Χατζητοφή αποφάσισε να εντοπίσει εικόνες και ψηφιδωτά στην μαύρη αγορά και να τα φέρει πίσω στην Κύπρο. Διαπραγματεύτηκε με λαθρεμπόρους έργων τέχνης στην Ολλανδία, ενημέρωσε αστυνομικούς στη Γερμανία και πλήρωσε δικηγόρους στην Ιαπωνία. Έχει μάλιστα γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτό το θέμα, την «Κυνηγό Εικόνων». Την ΜΚΟ που δημιούργησε την ονόμασε Πορεία της Αλήθειας.

Το πολύ το 1% των κλεμμένων θησαυρών επέστρεψε στην Κύπρο, λέει, αλλά κανείς δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτό εκτός από τους Ελληνοκυπρίους, το τουρκικό κράτος δεν θα διωχθεί ποτέ δικαστικά για την μεγαλύτερη ληστεία πολιτιστικών αγαθών στην ιστορία του νησιού. Η Τουρκία, άλλωστε, διαθέτει τον δεύτερο μεγαλύτερο στρατό στο ΝΑΤΟ.

Η ΕΕ και ο ΟΗΕ ενισχύουν οικονομικά στην Κύπρο μια Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στην οποία συνεργάζονται Έλληνες και Τούρκοι, ανακαινίζουν εκκλησίες, τζαμιά, υδραγωγεία και, εδώ και χρόνια, το μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα στα βορειοανατολικά. Ο Απόστολος Ανδρέας είναι πολύ σημαντικός για την Χατζητοφή, ο αδελφός της και ο γιος της ονομάζεται φέρουν αυτό το όνομα, η μητέρα της διηγήθηκε το 1974 ότι ο Απόστολος Ανδρέας τις προστάτευσε από τις τουρκικές βόμβες. Σήμερα η Χατζητοφή λέει: «Γιατί αναπαλαιώνουν την Μονή του Αποστόλου Ανδρέα αν δεν μου επιτρέπεται να προσεύχομαι εκεί χωρίς την άδειά τους;».

Μια άλλη ελληνοτουρκική Επιτροπή στην Κύπρο ανοίγει μαζικούς τάφους από την εποχή του εμφυλίου πολέμου. Από το 2006 έχουν ταυτοποιηθεί 722 Έλληνες και 284 Τούρκοι. 788 Έλληνες και 208 Τούρκοι εξακολουθούν να αγνοούνται.

Η Χατζητοφή λέει: «Όλοι οι Τούρκοι που ήρθαν στο νησί μετά το 1974 ήταν παράνομοι μετανάστες».

Την ίδια ημέρα, ο Erdoğan προσγειώνεται στο νησί. Ο Τούρκος Πρόεδρος, ο οποίος αποκαλεί τη Μεσόγειο «εσωτερική τουρκική θάλασσα», άνοιξε την παραλία της Αμμοχώστου το περασμένο φθινόπωρο και αμέσως έδωσε το δικό του παράδειγμα με ένα πικνίκ μπροστά από το ξενοδοχείο Αργολίς. Κατά την επίσκεψή του σκοπεύει να αποκαλύψει τι θέλει να κάνει με την Αμμόχωστο. Μία ημέρα μετά, ο Erdoğan μίλησε ενώπιον του τουρκικού Κοινοβουλίου (sic) στην Λευκωσία, αλλά δεν είπε λέξη για την Αμμόχωστο. Προφανώς ήθελε να στείλει το μήνυμά του στην επέτειο της εισβολής.

Η Χατζητοφή θέλει να μιλήσει με τον Erdoğan μετά την εμφάνισή του στην Αμμόχωστο και να τον ρωτήσει αν θα προσευχόταν μαζί της στην εκκλησία της. Εάν αυτό δεν είναι δυνατό, θα ήθελε να του στείλει ένα γραπτό μήνυμα. Εδώ και πολύ καιρό έψαχνε για τις κατάλληλες λέξεις για τον Πρόεδρο Erdoğan.

Τον Ιούλιο του 1989, μία εκτοπισμένη από την Βόρεια Κύπρο (sic) προσέφυγε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ζητώντας από την Τουρκία αποζημίωση για το σπίτι της. Επτά χρόνια αργότερα, οι κριτές του Στρασβούργου της επιδίκασαν σχεδόν 1 εκ. Δολάρια. Η υπόθεση πυροδότησε κύμα προσφυγών, το δικαστήριο αποφάσισε ότι όλες οι περαιτέρω προσφυγές θα πρέπει να επιλυθούν επιτόπου, στην Βόρεια Κύπρο (sic).

Η Χατζητοφή δεν προσέφυγε ποτέ. «Είναι σαν να στέλνεις κάποιον που έχει βιαστεί στον βιαστή της», λέει. Πελάτες της εταιρείας της είναι, μεταξύ άλλων, η Europol, η Eurojust, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία, το οποίο στο μεταξύ έχει διαλυθεί. «Γιατί πρέπει», λέει, «να προσφύγω ειδικά σε ένα κράτος που κανείς άλλος δεν αναγνωρίζει;». Ούτε στο Στρασβούργο προσέφυγε. Λέει ότι δεν θέλει χρήματα για το σπίτι της, αλλά θέλει να ταφεί στο νεκροταφείο πίσω από την εκκλησία της, χωρίς τα παιδιά της να λάβουν πιστοποιητικό ταφής στα τουρκικά.

Ανοίγει το βιβλίο της και το υπογράφει για τον «αγαπητό κ. Erdoğan»: «Θα προσευχηθώ για εσάς, ώστε να λάβετε την σωστή απόφαση και να σταματήσετε να μας πονάτε. Προσπαθήστε να σώσετε την ψυχή σας, γιατί τα πνεύματα της Αμμοχώστου θα σας στοιχειώνουν. Τα δάκρυά μας δεν χωράνε σε ένα τζαμί. Κανένα τζαμί δεν θα είναι αρκετά μεγάλο για να σώσει την ψυχή σας. Δωρίστε μου μια ώρα από τον χρόνο σας, οπουδήποτε στον πλανήτη. Ας μιλήσουμε για αλήθεια, ειρήνη και συμφιλίωση. Με εκτίμηση, η Τασούλα Χατζητοφή, ένα πνεύμα από την Αμμόχωστο».

Ένα μικρό τζαμί εγκαινιάζεται στην εσωτερική αυλή πίσω από έναν ερειπωμένο τοίχο. Η Χατζητοφή πλησιάζει έναν αστυνομικό και τον ρωτάει: «Είναι ο Erdoğan εκεί;». Αυτός της δίνει αποφατική απάντηση.

Ο Erdoğan βρίσκεται στην Λευκωσία, 60 χιλιόμετρα από την Αμμόχωστο και η ομιλία του μεταδίδεται ζωντανά. Ο Πρόεδρος απαγγέλλει ένα ποίημα: «Εκεί που ήταν αλυσοδεμένος ο τουρκικός λαός, όπου σφαζόταν ο τουρκικός λαός, κυματίζουν οι τουρκικές σημαίες τώρα, είμαστε ελεύθεροι». Στην συνέχεια, ο Erdoğan λέει ότι τα Βαρώσια θα ανοίξουν πλήρως. «Δεν θέλουμε να πάρουμε την περιουσία κανενός», λέει, και θα διασφαλιστεί ότι οι άνθρωποι θα μπορούν να εισέρχονται στην πόλη χωρίς να κινδυνεύουν. Αρχικά θα ανοίξει μια έκταση της τάξης του 3% και μακροπρόθεσμα τα Βαρώσια θα γίνουν «σύμβολο της ειρήνης και της ευημερίας». Ο Erdoğan δεν λέει ποιος θα ζήσει στο μέλλον εκεί, ποιος θα κυβερνά την πόλη, ποιο είναι το 3% της περιοχής.

Ο αστυνομικός στο σημείο ελέγχου χαμογελά και λέει: «Όλα θα πάνε καλά, Τασούλα». Η Χατζητοφή τον αγκαλιάζει και του δίνει το βιβλίο που υπέγραψε για τον Erdoğan. «Μπορείς να φροντίσεις να φτάσε σε αυτόν;».

Η Χατζητοφή δεν κατόρθωσε να φτάσει στο σπίτι της. Τώρα, η πληρεξούσια δικηγόρος της στην Αθήνα εξετάζει το κατά πόσον μια αγωγή κατά του Erdoğan προσωπικά έχει δυνατότητες ευδοκίμησης. Η ίδια σχεδιάζει το φθινόπωρο πορεία προς την Αμμόχωστο. Σε αυτήν, εκατοντάδες εκτοπισμένοι θα ντυθούν φαντάσματα και θα επιχειρήσουν να μπουν στα σπίτια τους.