Tagesspiegel: «Χτισμένο πάνω σε νεκρές ψυχές»

«Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης είναι κτισμένο πάνω σε ένα εβραϊκό νεκροταφείο, το οποίο ισοπέδωσαν οι Γερμανοί κατακτητές»

Ρεπορτάζ του Γερμανού ιστορικού και δημοσιογράφου René Wildangel: 

Όσοι εισάγονται στο πανεπιστήμιο αυτό έχουν συγκριτικά καλές ευκαιρίες εύρεσης εργασίας μετά την αποφοίτησή τους: Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης είναι το δεύτερο μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της χώρας και ένα από τα πιο ευυπόληπτα στην Ελλάδα. Βρίσκεται στην καρδιά της πόλης και διαθέτει μια ελκυστική τοποθεσία κυρίως για τους Έλληνες φοιτητές, καθώς τα αγγλόφωνα προγράμματα εξακολουθούν να είναι ελλιπή.

Η αναφορά του ονόματος του πανταχού παρόντος στην Βόρεια Ελλάδα Αριστοτέλη, δασκάλου του Μακεδόνα εθνικού ήρωα Μεγάλου Αλεξάνδρου, εγείρει την αίσθηση της αρχαίας ομορφιάς. Αλλά από τις πρώτες μέρες του πανεπιστημίου, το οποίο ιδρύθηκε το 1926, μόνο το παλιό κεντρικό κτίριο υπάρχει ακόμα. Κατά τα λοιπά το πανεπιστήμιο αποτελείται από άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο άσχημα κουτιά από μπετόν. Η πανεπιστημιούπολη περιβάλλεται από αραιούς χώρους πρασίνου και διαβόητα ανεπαρκείς χώρους στάθμευσης.

Όποιος περπατά εδώ δεν έχει την παραμικρή ιδέα που ακριβώς βρίσκεται. Πρέπει να γνωρίζει κανείς τη σκοτεινή ιστορία που είναι κυριολεκτικά κρυμμένη κάτω από τα πόδια των φοιτητών, καθώς δεν έχουν διατηρηθεί πολλά που να την υπενθυμίζουν: Ολόκληρη η πανεπιστημιούπολη βρίσκεται εκεί που κάποτε ήταν ίσως το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο στην Ευρώπη. Το νεκροταφείο ισοπεδώθηκε μεταξύ 1942 και 1945. Εκείνα τα χρόνια η Βόρεια Ελλάδα είχε καταληφθεί από τη γερμανική Wehrmacht, η οποία προέβη σε φρικτές σφαγές του άμαχου πληθυσμού της περιοχής (το ίδιο έγινε αργότερα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας).

Οι Γερμανοί ξεκίνησαν πρώτα με την γκετοποίηση, και κατόπιν προχώρησαν στην εκτόπιση και την εξόντωση σχεδόν ολόκληρου του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης. Την επιχείρηση οργάνωσε η εθνικοσοσιαλιστική «Υπηρεσία Ασφαλείας».

Για αιώνες η Θεσσαλονίκη ήταν μια έντονα εβραϊκή πόλη. Στις αρχές του 20ου αιώνα η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» είχε μάλιστα κατά πλειοψηφία εβραϊκό πληθυσμό. Όταν το νεοελληνικό έθνος ανακατέλαβε την πόλη, η οποία εκείνη την εποχή άνηκε ακόμη στην ήδη καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, ζούσαν εκεί περίπου 40.000 Έλληνες, 46.000 μουσουλμάνοι και 61.000 Εβραίοι. Αντίστοιχα μεγάλο ήταν και το κεντρικό νεκροταφείο που χτίστηκε τον 15ο αιώνα για την κατεξοχήν σεφαραδίτικη εβραϊκή κοινότητα.

Σήμερα σχεδόν τίποτα δεν θυμίζει αυτή την ιστορία. Μετά από μακρές προσπάθειες, μόλις το 2014 εγκαινιάστηκε ένα μικρό μνημείο. Μια μενορά που βυθίζεται στο έδαφος, ένα επικλινές αστέρι του Δαβίδ, μερικές συμβολικές ταφόπλακες και κάποιες αναμνηστικές στήλες.

Σε πολλές γλώσσες είναι γραμμένο το ακόλουθο κείμενο: «Με τους 50.000 Εβραίους από τη Θεσσαλονίκη που εξοντώθηκαν στο Auschwitz-Birkenau, οι Ναζί θέλησαν να εξαλείψουν κάθε ίχνος εβραϊκής παρουσίας στην πόλη. Για το σκοπό αυτό ξεκίνησε η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, ενός ιερού τόπου μνήμης με πάνω από 300.000 τάφους, που κάποτε εκτεινόταν από την Εγνατία οδό μέχρι τη συνοικία των 40 Εκκλησιών, συμπεριλαμβανομένης της σημερινής πανεπιστημιούπολης». Άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό των τάφων στο μισό εκατομμύριο.

«Το ενδιαφέρον του πανεπιστημίου για το θέμα αυτό κυμαίνεται», λέει ο Γιώργος Αντωνίου, καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και ειδικευμένος στην εβραϊκή ιστορία και το Ολοκαύτωμα. Ο ίδιος έχει ερευνήσει ιδιαίτερα την ιστορία του νεκροταφείου και επεχείρησε, μαζί με μαθητές, να συλλέξει και να διατηρήσει στοιχεία. «Δυστυχώς, συνήθως δίδεται μεγάλη προσοχή όταν βεβηλώνεται το μνημείο», λέει.

Γρήγορη δημοσκόπηση στην πανεπιστημιούπολη: Ένας φοιτητής Βιολογίας δεν γνωρίζει την ιστορία. Ομολογουμένως δεν σχετίζεται με το αντικείμενό του. Στους ιστορικούς, τα πράγματα φυσικά είναι λίγο διαφορετικά. Αλλά και ένας φοιτητής Φιλοσοφίας λέει επίσης: «Δεν γνώριζα καν ότι κάποτε υπήρχε νεκροταφείο εδώ». Κάποιοι το έχουν ακούσει, αλλά δεν γνωρίζουν λεπτομέρειες για την ιστορία. Ένας καθηγητής Ιατρικής, από την άλλη πλευρά, δίδει λεπτομερή περιγραφή του ιστορικού υπόβαθρου. Το θέμα είναι σημαντικό για αυτόν. «Μια απίστευτη αδικία». Θα έπρεπε να γίνουν πολύ περισσότερα για να διερευνηθεί το ζήτημα. Ο ίδιος αναφέρεται στον ρόλο των «Ελλήνων συνεργατών» που λεηλάτησαν τάφους και κατέστρεψαν ταφόπλακες.

Επισήμως, δεν γίνεται σχεδόν καμία αναφορά στη συμμετοχή από ελληνικής πλευράς στην καταστροφή. Η ιστορία της κατεδάφισης του εβραϊκού νεκροταφείου είναι μεν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βάναυση γερμανική Κατοχή και την αντισημιτική της πολιτική. Όμως σχέδια απαλλοτρίωσης και κατεδάφισης του εβραϊκού νεκροταφείου είχαν γίνει και πιο πριν, ενώ και η υλοποίησή τους έγινε από την ελληνική Διοίκηση της πόλης.

Το νεκροταφείο, το οποίο κάποτε συνόρευε με τις πύλες του παλιού τείχους της πόλης, στις αρχές του αιώνα βρισκόταν ήδη στο κέντρο της και εξελισσόταν ολοένα και περισσότερο σε αγκάθι για τους πολεοδόμους της αναπτυσσόμενης μητρόπολης. Όταν μια μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το 1917 μεγάλα τμήματα της Θεσσαλονίκης και ειδικά την εβραϊκή συνοικία κοντά στο λιμάνι, δόθηκε η ευκαιρία για ριζικό επανασχεδιασμό της πόλης.

Στο νεοελληνικό εθνικό αφήγημα, σύμφωνα με το οποίο ο Χριστιανισμός ήταν εξίσου βασικής σημασίας με τη συνειδητοποίηση της ελληνικής αρχαιότητας, δεν υπήρχε πλέον χώρος για το πολυεθνικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης. Αυτό ίσχυε τόσο για την εβραϊκή όσο και για την ισλαμική της ιστορία, η οποία έληξε σε μεγάλο βαθμό με την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την εκδίωξη των Μουσουλμάνων.

Η κατεδάφιση του νεκροταφείου αποτελεί επίσης μαρτυρία της ελληνικής συνεργασίας, αλλά και της αδιαφορίας για την τύχη των Εβραίων συμπολιτών στη Θεσσαλονίκη και μετά τον πόλεμο, όταν συνεχίστηκαν οι λεηλασίες των μνημείων. Η εβραϊκή κοινότητα, η οποία σήμερα αποτελείται μόνο από περίπου 1.500 μέλη, δεν αποζημιώθηκε ποτέ για την καταστροφή και τη βεβήλωση του νεκροταφείου της.

Πώς μπορεί να μην έχει απομείνει σχεδόν τίποτα από τις αμέτρητες ταφόπλακες, από τις εκατοντάδες χιλιάδες μαρτυρίες για την εβραϊκή ζωή και τον εβραϊκό Πολιτισμό; Ό,τι απέμεινε από το νεκροταφείο διασκορπίστηκε ως οικοδομικό υλικό σε όλη την πόλη, λέει ο Γιώργος Αντωνίου. «Μερικές φορές λαμβάνουμε τηλεφωνήματα από περιοχές εκτός Θεσσαλονίκης, για παράδειγμα από την παραθεριστική Χαλκιδική, ότι βρέθηκε μια πλάκα». Ταφόπλακες έχουν χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμηση του Εθνικού Θεάτρου της πόλης, ενώ στρωμένη με αυτές είναι η εσωτερική αυλή του σημαντικότερου ορθόδοξου ναού της πόλης, της εκκλησίας του πολιούχου της πόλης Αγίου Δημητρίου.

Στην υποδοχή του κεντρικού κτιρίου του πανεπιστημίου υπάρχει μια μικρή έκθεση με αφορμή τα 90 χρόνια από τα εγκαίνιά του. Δεν γίνεται όμως καμία αναφορά στο εβραϊκό νεκροταφείο. Σκοπίμως; «Η διατήρηση της Μνήμης είναι εξαιρετικά σημαντική για το πανεπιστήμιό μας», δήλωσε ο Πρύτανης Νικόλαος Παπαϊωάννου κατόπιν σχετικού ερωτήματος. Στο μέλλον θα προωθηθούν εκδηλώσεις και προγράμματα που ρίχνουν φως στην εβραϊκή ιστορία της πόλης.

Κατά τα εγκαίνια του μνημείου, ο πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Δαβίδ Σαλτιέλ αναγνώρισε τον χώρο Μνήμης ως σημαντικό βήμα προόδου, αλλά κάλεσε επίσης να καταβληθούν προσπάθειες για τη «διερεύνηση, τεκμηρίωση και ξεκάθαρη εξήγηση στην κοινή γνώμη του ποιος ήταν υπεύθυνος για την καταστροφή και ποιος την επέφερε». Δεν έχουν συμβεί πολλά έκτοτε, υπάρχουν ακόμη πολλά που πρέπει να γίνουν. Θα ήταν μια ευκαιρία για το ευυπόληπτο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο να πάρει το ίδιο την υπόθεση στα χέρια του.